Səfəvilər dövründə türkdilli ədəbiyyat |
Müəllif: Admin | Bölmə: Azərbaycan tarixi | Vaxt: 4-05-2016, 23:54 | Şərh sayı: (0) | Baxılıb: 601
Səfəvilər dövründə türkdilli ədəbiyyat
XV-XVI əsrlərdə türk dövlətlərində türk dilində (fars dili ilə yanaşı) gözəl şeir nümunələri yaradılırdı. O zamanlar nəinki xalq içində, hətta sarayda da türkdilli ədəbiyyat kifayət qədər geniş yayılmışdı. Hökmdarlar və vəzirlər belə, türkcə şeir yazır, hətta bu dildə divan yaradırdılar. Xorasanda Əmir Hüseyn Bayqaranın vəziri qüdrətli şair Əlişir Nəvai, daha sonralar Şeybani xanları (o cümlədən, Mühəmməd Şeybani, Übeyd xan) cığatay dilində yazırdılar. Böyük Moğollar imperiyasının banisi Babur şah da türkcə gözəl şeir və nəsr nümunələri yaradırdı. Qaraqoyunlu dövlətinin güclü hökmdarı Cahanşahın “Həqiqi” təxəllüsü ilə türkcə divanı vardır.Osmanlı sultanlarından da bir çoxu şair olmuşdur. XV-XVI əsrlərdə hakimiyyət sürmüş Osmanlı sultanlarının əksəriyyətinin şeir divanları vardır. Uluslararası Türkmen-Türk Üniversitesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Öğretim Görevlisi Şadi Aydın “Farsca divan sahibi Osmanlı sultanları və divanlarının nushaları” adlı məqalədə farsca divanı olan Osmanlı sultan və şahzadələri barədə məlumat verərək, Sultan II Mehmet Fatihin, Sultan Süleyman Qanuninin (təxəllüsü Mühübbi), Sultan III Muradın (təxəllüsü Muradi), şahzadələr Cəm Sultanın (təxəllüsü Cəm) və Bayezidin (təxəllüsü Şahi) farsca ilə yanaşı, türkcə də divan sahibi olduqlarını yazır. Bəzi təzkirələrdə bunlardan əlavə Sultan II Bayezidin (təxəllüsü Ədli), Sultan II Səlimin (təxəllüsü Səlim), şahzadə Mustafanın (təxəllüsü Müxlisi), Sultan III Muradın (təxəllüsü Murad) türkcə bütöv və natamam şeirləri xatırlanır.
Maraqlıdır ki, Sultan Səlim Yavuz şeir təbinə malik olsa da, türkcə az şeir demiş, əsasən fars dilində yaratmışdır. Onun fars dilində divanı vardır. Sultan Səlimin yaradıcılığından danışan digər tədqiqatçılar da onun türkcə deyil, farsca yazdığını qeyd etmişlər. Şadi Aydın Sultan Səlim haqqında danışarkən, onun farsca və türkcə şeirlər yazdığını bildirsə də, əsərləri sırasında yalnız farsca divanının adını çəkir və 16 fərqli nüsxəsi haqqında məlumat verir (baxmayaraq ki, eyni məqalədə başqa Osmanlı sultanlarının türk dilində də divanı olduğunu qeyd edir).
Adnan Menderes Universiteti, Fənn-Ədəbiyyat fakültəsi, Türk dili və ədəbiyyatı bölümü üzrə mütəxəssis Hasan Gültekin “Yavuz Sultan Səlimin farsca beytləri ilə tərcümələri” məqaləsində məsələyə daha da aydınlıq gətirərək, Sultanın niyə türkcə yox, farsca şeir deməyə üstünlük verdiyini izah edir: “Divanını türkcə deyil, farsca şeirlər söyləyərək tərtib etməsi onun fərqli cəhətidir. Rəvayətə görə, Şah İsmayılın “Xətai” təxəllüsü ilə türkcə şeirlər söyləyərək, türk millətinin hökmdarlığına təkbaşına yiyələnmək istəməsi qarşısında Yavuz Sultan Səlim də türkcə və farsca danışan bölgə xalqının tək hökmdarı olduğunu təsdiqləmək məqsədi ilə farsca şeirlər söyləmişdir” (Turkish Studies, International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. Volume 10/8 Spring 2015, p. 1217-1246).
Səfəvi hökmdarları saray ünsiyyətində türk dilinə üstünlük verdikləri kimi ədəbi fəaliyyətdə də bu dilin dəyərini qoruyub-saxlamağa çalışırdılar. Şah İsmayılın “Xətai” təxəllüsü ilə yazdığı gözəl qəzəllər, dördlüklər, “Dəhnamə” poeması, “Nəsihətnamə” məsnəvisi ədəbiyyat tariximizin şah əsərləri sayılır. Onun oğlu I Təhmasib də şeir təbinə malik idi və “Bəhrami” təxəllüsünü daşıyırdı. Şah Təhmasibin fars dili ilə yanaşı, türk dilində də yazdığını məşhur ədəbiyyatşünas Fuad Köprülü təsdiq etmişdir. Şah Təhmasibin Sultan Süleyman Qanuni ilə türkcə müşairəsi (şeirləşməsi, deyişməsi) də mənbələrdə öz əksini tapır (bax: dr. Mehmet Nuri Çinarcı. Sefevi sarayında türkçe şiir yazan bir şehzade, Türkiye Sosyal Araştırmalar dergisi, il 19, sayı 3, səh. 168-169). Səfəvi şahlarından II Şah Abbas “Sani” təxəllüsü ilə türkcə şeirlər demişdir. Bunu XVII əsr təzkirələrinə istinadən Fuad Köprülü, Məhəmmədəli Tərbiyət (“Danişməndane-Azərbaycan” kitabında) kimi ünlü tədqiqatçılar da təsdiq etmişlər. I Şah Abbasın da ana dilində bəzi şeirləri qalmışdır. (bax: XVII əsr Azərbaycan lirikası (antologiya), Bakı, 2008, səh. 118). Səfəvi şahzadəsi İbrahim Mirzə (Şah İsmayılın nəvəsi) də türkcə xalq ədəbiyyatı ruhunda şeirlər qoşmuşdur.
Azərbaycanda Səfəvilərə kimi türkdilli ədəbiyyat ənənəsi formalaşmışdı. İzzəddin Həsənoğlu, Qazi Bürhanəddin, Yusif Məddah, Qasim Ənvar, Hamidi, Əhməd Təbrizi, Xətai Təbrizi, Qul Əli, Suli Fəqih, Mustafa Zərir, İmadəddin Nəsimi, Cahan şah Həqiqi, Xəlili, Hidayət və başqaları azərbaycan türkcəsində dəyərli sənət əsərləri yaratmışdılar. Şah İsmayılın müasirləri Həbibi, Kişvəri, Gülşəni, Bəsiri, Füzuli, Həqiri də azərbaycan dilində yazırdılar. Şah İsmayıl Xətainin sarayında məliküş-şüəra (şairlərin başçısı) vəzifəsi Azərbaycan şairi Həbibiyə məxsus idi. Sarayda Süruri, Tüfeyli, Qasimi, Şahi kimi şairlər böyük hörmət sahibi idilər. Sonrakı dövrlərdə ya bütünlükdə, ya da qismən azərbaycan dilində yazmış şairlərin sırasında Fədai, Yusif bəy Ustaclu, Təbrizli Xəlifə, Fəzli, Həqiri, Rəhməti, Ruhi, Əmani, Məczub Təbrizi, Qövsi Təbrizi, Saib Təbrizi, Vəhid Qəzvini, Vaiz Qəzvini, Əbdürrəzzaq Nəşə və başqalarının adını çəkə bilərik. Şah Süleyman və Şah Sultan Hüseyn zamanında Səfəvi sarayında Mirzə Möhsün Təsir Təbrizi məliküş-şüəra idi.
Sarayda böyük nüfuza malik olan bəzi azərbaycanlı əyanların şeir təbi də vardı, onlar ədəbiyyat, rəssamlıq, biblioqrafiya kimi sahələrdə fəaliyyət göstərirdilər. Məsələn, II Şah Abbasın və Şah Süleymanın baş vəziri Məhəmməd Tahir Vəhid Qəzvini, II Şah Abbasın sarayında xidmət edən Tərzi Əfşar, Şah Süleymanın katibi Məlik bəy Avçı, Şah Abbasın, sonralar isə Moğol şahlarının həkimi Məsihi, Səfəvi sarayının kitabxanaçısı Sadiq bəy Əfşar, Şah Səfi, II Şah Abbas və Şah Süleymanın dövründə sarayda məsul vəzifələr tutmuş Murtuzaqulu sultan Şamlu (Zəfər) həm də öz qələmlərini şeir sahəsində uğurla sınamış və türkcə gözəl şeirlər yazmışlar. Saraydan kənarda, vilayətlərdə yüksək vəzifədə çalışan bəzi əyanların da şeir təbi vardı. Məsələn: Təbriz şeyxülislamı Mirzə Saleh Təbrizi, Qum darğası və Gəncə-Qarabağ bəylərbəyi Müsahib Gəncəvi, Məşhəd valisi və Herat bəylərbəyi Səfiqulu bəy Şamlu (Səfi), şeyxülislam Mövzi Əhəri və başqaları.
Oxşar Xəbərlər:
İnformasiya
Qonaq qrupunda olanlar istifadəçilər bu xəbərə şərh əlavə edə bilməz.
Qonaq qrupunda olanlar istifadəçilər bu xəbərə şərh əlavə edə bilməz.
Şərhlər