“Türkmənlərin uğursuzluğunun əsas səbəbi silahlı qüvvələrinin olmamasıdır” |
Müəllif: Admin | Bölmə: Xəbərlər | Vaxt: 22-01-2016, 23:19 | Şərh sayı: (0) | Baxılıb: 250
“Türkmənlərin uğursuzluğunun əsas səbəbi silahlı qüvvələrinin olmamasıdır”
Mahir Nakib: “Azərbaycan dövlətinin və xalqının siyasi və maddi yardım etməsini gözləyirik”“Bizim hər zaman iki ana vətənimiz var - biri Türkiyədirsə, o biri Azərbaycandır...”
Mahir Nakibi Azərbaycanda da yaxşı tanıyırlar. Bir il Bakıda, daha sonra bir neçə il Qazaxıstanda çalışıb. Deyir Bakıda yaxşı dostları var, 1992-ci ildən etibarən Bakıya çoxsaylı səfərləri olub. İraq türkmənləri mövzusunda seminarlar, çıxışlar edib.
Hazırda Çankaya Universitetində dərs deyən M.Nakib Türkiyədə İraq türkmənlərinin danışan dillərindən və türkmən məsələsini əsas bilicilərindən biridir. Onunla görüşüb türkmənlərin durumu, soydaşlarımızı gözləyən perspektiv və görüləcək işlər haqda danışdıq.
- Hazırda İraq türkmənlərinin durumu necədir?
- İraq türkmənlərinin bugünkü durumunu anlamaq üçün 2003-cü ildən bu yana olan vəziyyəti bilməkdə fayda var. 2003-cü ilə qədər İraq xalqı bütövlükdə Səddamın zülmü altında idi. Hər kəs – kürdlər, şiələr, türkmənlər və digər etnik və dini qruplar – “payına düşən” zülmü görürdü. Kimdən soruşsan, Səddam zamanında ən çox zülmə məruz qaldığını deyir.
2003-cü ildən sonra isə proses çox sürətli cərəyan etdi və nəzarətdən çıxdı. Türkmənlər 2003-cü ildən 2005-ci ilədək ciddi bir məsafə qət elədilər. Konstitusiyaya türkmənlərin adları salındı, siyasi partiya qurdular, parlamentdə millət vəkilləri ilə təmsil olundular, Kərkük əyalət məclisində təmsilçiləri oldu. Lakin o zaman İraqın siyasi sistemini təşkil edən siyasi qrupların hamısının dəstəkçisi vardı. Şiələrin ən böyük dəstəkçisi İran idi, sünni qruplar isə o zaman yer altında fəaliyyət göstərirdi, o dönəmdə siyasətə girmədilər. Kürdlərin isə əsas dəstəkçisi olan Amerika onsuz da İraqda idi və 2011-ci ilə qədər orda qaldı. Kürdlər çox rahatlıqla onlardan dəstək ala bilirdilər.
Türkmənlərin dəstək ala biləcəkləri tək ölkə Türkiyə idi, fəqət Türkiyə o zaman çox diqqətli bir yardım siyasəti qurmuşdu. Bu səbəbdən türkmənlər o dönəmdə ciddi varlıq göstərə bilmədilər. İraq hökumətində yalnız bir nazirlə təmsil olunurdular. Lakin 2008-ci ildən sonra vəziyyət bir qədər də stabilləşdi və qanunlar fəaliyyətə keçdi. 2011-ci ildə artıq İraq mərkəzi hökumətində türkmənlərin 3 naziri vardı. O zaman hökumət koalisiyasında 17 partiya yer alırdı və onların içərisində türkmənlərin 30 yerlik kabinetdə 3 nazir vəzifəsi əldə etməsi ciddi hadisə idi. Kərkük, Mosul, Səlahəddin əyalət məclislərində türkmən üzvlər vardı. Hətta Kərkük əyalət məclisinin sədri türkmən idi. İraq parlamenti tərəfindən türkmənlər İraqın 3-cü milləti elan edildi. Eyni zamanda türkmən bölgəsinin inkişafı üçün vəsait ayrıldı. “Türkmən haqlarının qorunması” adlı qanun hazırlandı, lakin Nazirlər Kabinetindən keçsə də, parlamentdən keçmədi. Türkmənlər bir çox haqlar, hüquqlar əldə etsələr də, bu qanunların əksəriyyəti icra olunmadı.
Məsələn, Səddam zamanında xalqın əlindən alınmış torpaqların geri qaytarılması ilə bağlı qanun qəbul olundu. Kürdlər, ərəblər bu qanundan istifadə edərək torpaqlarını geri alsalar da, türkmənlər edə bilmədilər.
- Nədən?
- Çünki türkmənlərin torpaqlarını ya ərəblər, ya da kürdlər almışdı.
- Yəni kürdlər və ərəblər daha güclü olduqları üçün türkmən torpaqlarını ələ keçirdilər?
- Daha çox iqtidarda onlar olduqları üçün. Çünki hakimiyyətdə kürdlər və ərəblər idi, güc də onlarda idi. Yəni kağız üzərində türkmənlərin haqları ərəblər və kürdlər qədər tanınırdı. Amma bu qanunlar tətbiq olunmurdu. Məsələn, Kərkük bölgəsində türkmənlərə məxsus ərazilər hələ də onlara geri qaytarılmayıb. Amma türkmənlər hələ də mübarizələrini aparırlar.
Türkmənlərin uğursuzluğunun əsas səbəbi silahlı qüvvələrinin olmamasıdır. Kürdlər 2003-cü ilə qədər deyirdilər ki, Səddam devrildikdən sonra peşmərgə buraxılacaq və İraq ordusuna qatılacaq. Amma elə olmadı, bu gün peşmərgə müstəqil bir hərbi gücdür və İraq büdcəsindən maaş alırlar. Ərəb şiələrində də elə oldu, bir qismi İraq ordusuna, bir qismi də “xalq ordusuna” qatıldılar və maaşlarını ordan almaya başladılar. Türkmənlər bu məsələdə həm Bağdad hökuməti, həm də xüsusi olaraq kürd hakimiyyəti tərəfindən sıxışdırıldı.
3-cü mühüm məsələ isə türkmən torpaqlarının türkmənlər tərəfindən idarə edilməməsidir. Məsələn, Telafer şəhərinin 350 minlik əhalisinin hardasa hamısı türkməndir. Amma hələ də bir ilçədir. Halbuki Duhokun 100 min, Nəcəfin isə bir zaman 150 min əhalisi vardı, amma bunların hər ikisi əyalət olsalar da, Telafer 350 min əhalisinə rəğmən, əyalət statusu ala bilmədi, səbəbi də türkmən olduqları idi.
Kərkükə baxaq. 1960-cı illərə qədər Kərkükün bütün əhalisi az qala türkmən idi. Amma Kərkükdə neft istehsal edilməyə başladıqda şəhərə kürdlər yerləşməyə başladı. Çünki yeni iş yerləri və işçilərə tələbat vardı. Bağdad isə Kərkükə sürəkli olaraq ərəbləri yerləşdirirdi. Orda etnik vəziyyət dəyişməyə başladı. 2003-cü ildən sonra isə durum tamam dəyişdi. 700 min əhalisi olan Kərkükə 2003-cü ildən sonra yüz minlərlə kürd köçürdülər və bu gün Kərkün əhalisi bir milyon 200 mindən çoxdur. Və kənardan gələn insanların demək olar ki, hamısı kürdlərdir. 2003-cü ilə qədər Kərkük əhalisinin 35 faizi türkmən idisə, bu gün 15-20 faizə düşüb. Yəni artıq şəhər kürdlərin əlinə keçib, idarəçilik də onlardadır.
- Bugünkü durum necədir - son olayların fonunda...
- Əsas qırılma nöqtəsi İŞİD-in İraqa daxil olması ilə başladı. Açığı İŞİD-in İraqa daxil olduqdan sonra heç kim, mən özüm də türkmənlərə zərər vuracağını düşünmürdük. Çünki İŞİD-in hədəfi şiələrə qarşı savaşmaq kimi görünürdü. Ancaq İraqa girən İŞİD-in Mosuldan sonra ikinci işğal etdiyi şəhər Telafer oldu. O zamana qədər 350 min əhalisi olan Telaferdə bu gün ən uzağı 50 min civarnda türkmən qalıb. Onların böyük bir qismi, hardasa 150 min nəfər Nəcəf və Kərbəla şəhərlərinə, 100 minə yaxını Kərkük ətrafına, 50 minə yaxını isə Türkiyəyə yerləşdi. İŞİD-dən ən böyük zərəri türkmənlər gördü. Yenə də İŞİD-dən sonra Kərkükdə müəyyən qədər nüfuz dairəsi olan türkmənlər onu da itirdilər. İŞİD-in hücumlarından sonra Kərkükü tamamilə nəzarətə götürən kürd peşəmgələri tədricən şəhərdəki bütün hakimiyyət orqanlarını ələ keçirdilər. Yəni İŞİD-ə qarşı mübarizə adı altında əslində türkmənlərin son mövqeləri də əllərindən alındı. Kərkükün məclis sədri, polis rəisi, təhsil idarəsi müdiri kimi önəmli vəzifələr türkmənlərdə olsa da, artıq onlar da əllərindən alındı.
Daha bir şəhərimiz Tuzhurmatı idi. Bu şəhərin 150 minə yaxın əhalisinin demək olar ki, hamısı türkmən idi. Ərəblər yox kimi idi, az sayda kürd yaşayırdı. Tuzhurmatının ətrafındakı kəndlər də türkmən kəndləridir. Bir neçə ay öncə Turhurmatıda kürdlər və türkmənlər arasında toqquşma oldu, hər iki tərəfdən ölən olsa da, ən böyük zərəri kürkmənlər gördü. Xüsusən də Şimali İraq kürdlərinin KYB, yəni Talabani qruplaşması o ərazilərdə gözünün olduğunu bəyan edir. Hazırda əhalisinin demək olar ki, hamısı türkmən olan Tuzhurmatının polis rəisi, valisi kürddür. Bağdad hökuməti də türkmənlərə isti yanaşmır.
Türkmənlər arasında məzhəb fərqi yoxdur, bizim üçün önəmli olan milli kimlik, yəni türkmən olmağımızdır. Biz türkmən kimliyimizlə Azərbaycan mədəniyyəti ilə yetişmiş bir insanlarıq. Azərbaycanda mədəniyyət, elm, fikir adamları ilə ciddi bağlarımız vardır. Güney Azərbaycanla da çox yaxşı əlaqələrimiz var. Təbriz, Urmiya, Marağa kimi şəhərlərlə əlaqələrimiz var.
İraq türkmənlərinin böyük tələbləri yoxdur, müstəqillik tələb etmirlər və ya Türkiyəyə birləşməyi istəmirlər. İraqın içərisində öz mədəniyyətlərini yaşatmaq və öz torpaqlarına sahib olmalarını təmin edəcək bir sistem istəyirlər. Amma istər Bağdad olsun, istər kürd hakimiyyəti, istərsə də indi ortaya çıxan İŞİD olsun, hamısı türkmən torpaqlarını hədəfə alıblar. Qısacası, türkmənlərin bu gün haqları olsa da, bu, yalnız kağız üzərindədir, silahlı gücləri olmadığı üçün haqlarını reallaşdıra bilmirlər. bu səbəbdən də bu gün İraqda olan 2,5 milyon türkmənin hardasa 500 mindən çoxu yurdsuz qalıb, müxtəlif yerlərə səpələnmiş durumdadırlar.
- Hazırda türkmənlər hansı bölgələrə yerləşdiriliblər. O zaman Kərbəla və Nəcəfə böyük sayda türkmənin yerləşdirildiyi haqda mediadan xəbər tutduq. İndi necədir, əsasən haralardadırlar?
- Nəcəf və Kərbəlada hardasa 200 min ətrafında türkmən qaçqını yerləşdirilib. Bastam, Yayçı, Yengəc, Telaferdən türkmənlərin 50 min nəfərə yaxını Kərkükə köçdü. Eyni zamanda Telafer türkmənlərinin 50 minə yaxını Türkiyəyə köçmüşdü.
- Türkiyənin hansı bölgələrinə yerləşib türkmənlər? Onlara yardımlar, təminatları necədir?
- Ankarada, Qaziantepdə, Eskişəhirdə, Konyada, Adanada az sayda olduqlarını bilirəm. Bunlara əsasən bizim Türkməneli Yardım Vəqfimiz yardım edir. Keçmiş vaxtlardan köçüb Türkiyəyə yerləşmiş ailələr içərisində imkanlı olanlar yardım edirlər.
- Türkiyə dövləti tərəfindən yardım olurmu?
- Müəyyən ölçüdə var. Türkmənlər qaçqınlar üçün bəzi imkanlardan istifadə edə bilirlər. Xəstəxanalarda müalicə ala bilirlər dövlət hesabına, uşaqlarını türk məktəblərinə verirlər. Amma türkmən qaçqınların durumu yaxşı deyil, bir çoxları çörəkpulu üçün çalışır. Uşaqlarını məktəbə göndərə bilməyən ailələr var. Qısa desək türkmən eli bu gün darmadağın olub.
Bu gün İraq parlamentində 9 türkmən millət vəkili var. Onlardan 3-ü İraq Türkmən Cəbhəsinin millət vəkilidir. Qalanları fərqli ərəb siyasi partiyalarının işçində yer almış türkmənlərdir. Türkmənlərin hazırda ən məşhur təmsilçisi İraq Türkmən Cəbhəsidir, digər qruplar da var. Təşkilatın rəhbəri Ərşad Salehi mübariz insandır, Türkiyədə və Azərbaycanda tanınır. İraqda da hər kəs tərəfindən hörmət edilən bir şəxsdir. Bütün türk dünyasına səsini duyurmaq istəyən bir insandır.
İraq Türkmən Cəbhəsi Türkiyə qədər də Azərbaycandan dəstək gözləyir. Bizim hər zaman iki ana vətənimiz var. Biri Türkiyədirsə, o biri Azərbaycandır. Çünki əgər bizim 50 faiz Türkiyə ilə bağımız varsa, 50 faiz bağlantımız Azərbaycanladır. Azərbaycan dövlətinin və xalqının İraqdakı türkmən qardaşlarına siyasi və maddi yardım etməsini gözləyirik.
- Bu mövzuda Azərbaycan rəsmiləri, siyasi-ictimai xadimlərlər görüşləriniz oldumu?
- Bilkənt Universitetinin keçmiş Himayədarlar şurasının sədri, rəhmətlik İhsan Doğramacı rəhmətlik Heydər Əliyevlə çox yaxşı münasibətləri vardı. Dəfələrlə gedib görüşüb danışıqlar apardıq. Biz də gəldik, mən Elçibəyin prezidentliyi zamanı gəldim, görüşdüm. O zaman Azərbaycan dövlət quruculuğu dönəmini yaşayırdı. Amma 2003-cü ildən sonra İraq türkmənləri o qədər çətin duruma düşdülər ki, Azərbaycanla münasibətləri sadəcə mədəniyyət sahəsində qaldı.
Ancaq açığı, Azərbaycan dövlətinin bu günə qədər türkmənlərə hər hansə maddi və ya siyasi dəstəyini, dövlətin türkmənlərlə bağlı hansısa bəyanatını duymadım. Amma ümid edirəm ki, bu gündən sonra olar. Çünki həqiqətən də İraq türkmənlərinin dəstəyə çox ehtiyacları vardır.
- Türkmən aydınlarının türkmənlərin hazırkı düşdükləri çıxılmaz durumdan qurtulmaq üçün hansısa yol axtarışı, ortaq bir müzakirələri varmı? Vəziyyətdən çıxmaq üçün nə etmək lazımdır?
- Mövcud durumdan çıxmaq asan deyil. Çünki İraq özü dağılmaq üzrədir. Məsələn, bu gün (dünən-red.) Bərzaninin partiyası KDP açıqlamaya yayaraq bir an öncə müstəqil olmaq istədiklərini bəyan etdi. Digər tərəfdən, artıq kürdlər İraq ərazisində xəndək qazmağa başlayıblar. Qazdıqları xəndək demək olar ki, bütün türkmən bölgələrini əhatə edir. Yəni bir kürd dövləti elan edilsə, türkmən torpaqları o dövlətin içində qalacaq. Türkmənlərin bunun qarşısını alacaq gücləri yoxdur. Nə də Bağdadın buna gücü yoxdur. Amerika da səsini çıxarmır. Təmsili desək, İraqda böyük balıq kiçik balığı udur. Bu gün yeganə çıxış yolu türkmənlərin səsini bütün dünyaya yaymaqdır. Durum belə davam etsə, türkmənlərin vəziyyəti heç də yaxşıya doğru getməyəcək. 2,5 milyonluq türkmənlərin ən azı 500 mini ölkədən kənara qaçdı. Təxminən o qədər və bəlkə də daha çoxu İraqın içərisində yer dəyişdirdi. Yəni öz doğma yerlərində çox az sayda türkmən qaldı. Öz yurdundan çıxan türkmən asimilyasiya təhlükəsindədir. Bağdada gedən türkmən ərəbləşmə təhlükəsi qarşısındadır. Çünki Bağdadda türkmən məktəbləri yoxdur, icmalaşma yoxdur.
- İraq türkmən bölgəsində türkmən məktəbləri varmı?
- Türkmən bölgələrində, Telafer, Kərkük, Ərbildə az sayda var. Tuzhurmatıda vardı, İŞİD qapatdı. O məktəblərdə tədris latın əlifbası və Türkiyə türkcəsi ilə aparılır. İraq Təhsil Nazirliyi yanında Türkmən Təhsil İdarəsi quruldu. Dediyim kimi bu cür haqlar var, amma bu haqların tətbiq olunması xeyli çətindir. Yəni o məktəblərin təmin olunması, müəllim cəlb olunması türkmənlərin öz üzərinə düşüb. Bu işdə Azərbaycan və Türkiyə dövlətinin dəstəyi ola bilər. Çünki bunlar siyasi deyil, təhsil məsələsidir. İraqın ziyalı siyasətçiləri də türkmənlərin Azərbaycan əsilli olduqlarını bilir və bunu etiraf edirlər. Yəni İraqda türk mədəniyyətinin, türkmən varlığını yaşamasını istəyiriksə, ordakı insanlara siyasi, mədəni, maddi dəstəyi əsirgəməməliyik.
Kənan Rövşənoğlu
Oxşar Xəbərlər:
İnformasiya
Qonaq qrupunda olanlar istifadəçilər bu xəbərə şərh əlavə edə bilməz.
Qonaq qrupunda olanlar istifadəçilər bu xəbərə şərh əlavə edə bilməz.
Şərhlər