RSS
 

Login:
Şifrə:
» » ƏBCƏD HESABI AZƏRBAYCAN ƏDƏBİYYATINDA

Xəbər lenti

Hədislərdə süfrə ədəbi
Hədislərdə süfrə ədəbi...
Babək müsəlman imiş?
Babək müsəlman imiş?...
Camaat namazı zaman imam-camaat üçün vacib olan “ədalət” anlayışının mənası nədir?
Camaat namazı zaman imam-camaat üçün vacib olan “ədalət” anlayışının mənası nədir?...
Yaradılışın Sirləri
Yaradılışın Sirləri...
Valideyn həmişə haqlıdırmı?
Valideyn həmişə haqlıdırmı?...
Mürsəl hədis nə deməkdir?
Mürsəl hədis nə deməkdir?...
Bu gün Uşaqların Beynəlxalq Müdafiəsi Günüdür
Bu gün Uşaqların Beynəlxalq Müdafiəsi Günüdür...
Səfərdə qəzaya gedən namazın qəzası necə qılınmalıdır?
Səfərdə qəzaya gedən namazın qəzası necə qılınmalıdır?...
Şahın xarici görünüşü haqqında..
Şahın xarici görünüşü haqqında.....
Namazdan sonra hansı duaları oxumaq məsləhətdir?
Namazdan sonra hansı duaları oxumaq məsləhətdir?...

Dini Üsiyyət

Saat

Saytı bəyəndin?

Bəli
Xeyr

Namaz vaxtları

Son Şərhlər

FaceBook

Qan yaddaşımız

Dini yьkləmələr


Hacı Sahib


Hacı Şahin


Ocaq Necad ağa


Firuqi ağa


Mir Cəfər ağa


Hacı Qürbət


Hacı Əhliman


Hacı Ələmdar


Hacı Ramil


Hacı Samir


Hacı Vasif

Reklam






ƏBCƏD HESABI AZƏRBAYCAN ƏDƏBİYYATINDA

 
Müəllif: Admin | Bölmə: Poeziya | Vaxt: 25-12-2015, 00:56 | Şərh sayı: (0) | Baxılıb: 3284

ƏBCƏD HESABI AZƏRBAYCAN ƏDƏBİYYATINDA


ƏBCƏD HESABI AZƏRBAYCAN ƏDƏBİYYATINDA


Bəribaşdan bildirək ki, əbcəd sözü ərəb əlifbasının sistemini, düzgüsünü müəyyənləşdirən səkkiz kəlmənin birincisidir, yəni [-əlif, ]- be, i-cim və u-dal (ə, b, c, d) səslərinin, hərflərinin birləşməsindən düzəlmişdir. Xatırladaq ki, həmin səkkiz kəlmə bunlardır: əbcəd, həvz, hüti, kəlmən, səfs, qərşət, səxz, zəzğ; və əbcəd - başladı, həvz -birləşdirdi, hüti-xəbərdar oldu, kəlmən- danışdı, səfs- tez öyrəndi, qərşət- səliqəyə saldı, səxz- baxdı, zəzğ-başa çatdırdı anlamlarında da alınır.

Digər tərəfdən, əbcəd sözü məchul şəkildə, ümumi şəkildə əlifba, ibtidai bilik, az savad mənalarında da işlənib, yəni əlifbanın dörd hərfini, əlifbanı bilmək mənasını da bildirib. Hətta yeni təhsilə başlayanlara əbcəd oxyuyan, anlamındakı əbcədxan da deyilib. Bu, hərfləri əzbərləmək, öyrənmək üçün çox gözəl üsul olub. Əbcəd hesabı ifadəsinə də tez-tez rast gəlirik. Bu nə deməkdir? Öncə qeyd edək ki, belə hesablama forması dünya səsli- hərfli əlifbalarının, demək olar, hamısının intişar, törəniş qaynağı olmuş finikiya əlifbası (miladdan öncə 2-1-minilliklərdə, miladın 1-cı minilliyinin əvvəllərində Aralıq dənizinin Şərq sahilində, yəni indiki Livanın Suriyanın sahil ərazisində qədim ölkə qurmuş finikiyalıların yazısı) əsasında, sonralar isə ərəb qrafikası əsasında yaradılmışdır.

Əbcəd hesabının mahiyyəti belədir: ərəb əlifbasındakı 28 hərfin hər birinin fonem, səs ifadələməsiylə yanaşı, konkret rəqəm bildirmə funksiyası da daşıyır. Bu sistem də belədir ki, ilk 9 hərf tək-tək, yəni 1-dən 9-dək, sonrakı 9 hərf on-on, daha sonrakı 10 hərf isə yüz-yüz qiymətinə malikdir. Konkret olaraq, ərəb hərflərinin rəqm uyğunluğu bu sxemdə belə ifadələnir:

[-əlif -1
]-be - 2
i-cim - 3
u-dal - 4
·-ha - 5
¼-vav - 6
w-ze - 7
m-he - 8
-ta - 9
Â-ye - 10
¦-ka - 20
ª-lam - 30
®-mim - 40
µ-nun - 50
-sin - 60
–-əyn - 70
ž-fe - 80
†-sad - 90
¢-qaf - 100
y-re - 200
‚-şin - 300
a-te - 400
e-se - 500
q-xe - 600
{-zal - 700
-zad - 800
’-za - 900
š-ğeyn - 1000

Göründüyü kimi, olduqca dəqiq, maraqlı bir sistemdir.

Əbcəd hesabından klassik şərq, o cümlədən də Azərbaycan ədəbiyyatında, ələlxüsus da poeziyada maddeyi-tarix xronoqramma yerində çox işlənib.
Bəllidir ki, maddeyi-tarix müəyyən hadisələrin, əsərlərin tarixini, müəllifin və ya digər şəxsiyyətlərin təvəllüd, ölüm illərini, vaxtını göstərmək üçün işlədilən ifadə tərzi olub. Maddeyi-tarix də iki formada olub: 1) açıq tarix göstərməklə; 2) əbcəd hesabı ilə. Məsələn, Borçalı əsilli böyük türk aşığı Şenlik Baba.

Buradakı tarixi hicri-qəmərilədir və milad tarixinə uyğunlaşdırmaq üçün h-h/33+622=M formulundan istifadə milad ilinə çevirə bilirik. Maddeyi-tarixin daha maraqlı, daha çoxişlək forması əbcəd hesabıdır.

Ədəbiyyatda, poeziyada əbcəd hesabı şairlərin istedad və qabiliyyətinin üstün cəhəti olaraq dəyərləndirilib.

Dahi Azərbaycan şairi Əfzələddin Xaqani Şirvani «Fəxriyyə»yə daxil «Meratos-səfa» şeirində belə yazıb:

O əbcəd ki, əmən ustad təlim etdi təcridi,

Saralmış çöhrəmə yazdı qızıl xətlə gözüm qanı.

Və ya Aşıq Əlidən:

Aşıqlıq elmində nədir pərgarın,

Əbcəd hesabından varlı xəbərin.

Deməli, aşıq sənətində də əbcəd hesabından xəbərdar olmaq təkrar, yəni bacaran, bacarıqlı olmaq deməkiydi.

Şeirdə əbcəd hesabıyla maddeyi-tarix elə verilirdi ki, hərflər, hecalar, sözlərdəki hərflərin rəqəm qiymətləri cəmlənəndə müəyyən bir tarix alınırdı.
Məsələn, dahi Azərbaycan şairi Məhəmməd Füzulinin «Leyli və Məcnun» poemasının yazılma tarixi məhz əsərin axırına yaxın verdiyi sirrli ifadələr əsasında müəyyənləşdirilib. Belə ki, orad oxuyruq:

İzharə gəlib rümizi vəhdət,

Vəhdətdə tamam olub hekayət,

Tarixinə düşdülər müvafiq:

Bir olmaq ilə ol iki aşiq.

Burada maddeyi-tarix sonuncu, yəni «Bir olmaq ilə ol iki aşiq» misrasında, daha dəqiqi, «iki aşiq» kəlməsindəki əbcəd qiymətinə 1 rəqəminin əlavə edilməsindədir.

Bu formulu belə açıqlayırıq: - ¢f\'97 ŨÃ[ərəb əlifbasıyla, «iki aşiq» belə yazılır. Buradakı - ¢f\'97 aşiq sözündə dörd hərf var: –-əyn=70, [-əlif=1, e-şin=300 və ¢-qaf=100. Bunları toplayanda 471 edir. Söhbət iki aşiqdən getdiyinə görə 471 rəqəmi 2-yə vurulmalıdır və bu da 942-yə bərabər olur. Həmin misraya əsasən, 942-yə 1 rəqəmi əlavə etməliyik, 943 alırıq. Bu isə, milad tarixiylə 1537-ci il deməkdir. Deməli, Füzulinin «Leyli və Məcnun»u hicri-qəməri 943-cü, miladi 1537-ci ildə tamamlanıb.

Xaqani Şirvanidə də əbcəd hesabının tətbiqini müşahidə edə bilirik. O, Mosul hökmdarına İsfahana layiq səna (dua, tərif) oxuduğu iş səna ilideyə qeyd edir. Səna µf şəklində yazılır və buradakı e-sə=500, ²-nun=50, [-əlif=1 rəqəm qiymətlərindəndir, cəmdə 500=50+1=551 rəqəmi alınıb ki, bu da hicri-qəməri və miladi tənasübündə 1156-cı ilə bərabərləşir.

Azərbaycan ədəbiyyatında əbcəd hesabına müraciət 19-cu əsrdə davamlanmışdı.

Məsələn, maarifpərvər yazıçımız Abbasqulu ağa Bakıxanlı «Mişkatül-ənvar» (Nurlar qabı) əsərinin yazılma tarixini belə bildirmişdi: İlin də tarixi indi sağərdir.
Deməli, sağər sözü maddeyi-tarix funksiyası daşıyır. Bu sözdəki  -sin, [ -əlif, š -ğeyn, y -ra hərflərinin rəqəm qiymətlərinin cəmi 1261 rəqəminə (60+1+1000+200=1261) bərabər olur ki, bu da miladla 1844-cü ildir.

Görkəmli satirikimiz Qasım bəy Zakir yaxın dostu şair Baba bəy Şakirin vəfatıyla bağlı söylədiyi şeirdə maddeyi-tarix əbcəd hesabıyla belə verib:
Müsibət salının tarixi amma oldu tarixim. Eyhama görə, sirr «tarixim» sözündədir. Bu sözdəki a-te, [-əlif, y-re, Á-ye, q-xe, ¾-ye və ®-mim hərflərinin rəqəm ifadəsini topladıqda alınan 1262 hicri-qəməri tarixi miladla 1245-ci ilə düşür.

Bu qeyd etdiklərimiz əbcədi-kəbir (böyük əbcəd) bərabərdir. Bundan başqa, əbcədi-səğir (kiçik əbcəd), digər əbcəd hesabı qaydaları da olub.
Maraqlı bir ədəbi fakt da əbcəd hesabı əsasında yazılan müəmma (gizli) şer növüdür. Hərgah əbcəd hesabında hərflərlə rəqəm açılırdısa, müəmmada, əksinə, rəqəmlə və ya hərflərlə hərflər (sözlər) aşkarlanır.

Məsələn, yenə dahi Füzulidən bir misal:

Tərtibi-cəmal üçün açıb zülfün ucun,

Mahi-rüxumu şanə müzəyyən qılmış.

Burada müəmma (gizli mətləb) zülfün ucunun ž-fe hərfinə oxşadılmağında və bu hərfin «rüx» (üz, çöhrə) sözünə əlavə edilməyindədir. Bununla da Fərrux alınır ki, müəmmanın da Fərruxa ithaf olunduğunu göstərir. Beləliklə, əbcəd hesabının tətbiqi Şərq, o cümlədən də Azərbaycan ədəbiyyatında zəngin bədiilik, bədii ifadə vasitələrindən istifadə rəngarəngliyinin maraqlı, önəmli meyarlarından biri olaraq qiymətləndirilə bilər.



Şərhlər

 
İnformasiya
Qonaq qrupunda olanlar istifadəçilər bu xəbərə şərh əlavə edə bilməz.
Banner

Sizin Reklam Burada

------------------------
------------------------

En Son Yükləmələr

Hacı Sahib - Allah günahkarla həlim davranır
Hacı Sahib - Cənnətlə müjdələniblər - Bu yalnış hədisdir
Hacı Sahib - Cənnət əhlinin məqamı
Hacı Sahib - Dinin gözəlliyi budur ki...
Hacı Sahib - İlahi təqva nədir?
Hacı Sahib - İnsan özünü necə aldadır?
Hacı Sahib - Xanım Zəhra və Peyğəmbərin münasibəti əxlaqı
Hacı Sahib - Siratal mustəqimin mənası
Hacı Sahib - Rəcəb ayında belə zikr etmə OLMAZ
Hacı Sahib - İstəyirsən ölümün gözəl olsun?
Hacı Sahib - İslamın gözəllikləri
Hacı Zahir Mirzəvi - Hüseynə canlar fəda
Hacı Zahir Mirzəvi - Bağışla Ey Bağışlayan
Hacı Zahir Mirzəvi - Ay Zəhra
Hacı Zahir Mirzəvi - Başına Dolanım Əbəlfəz
Hacı Zahir Mirzəvi Hacı Elşən Xəzər - Susuz balam
Hacı Zahir Mirzəvi - Biz Həsrətdəyik
Hacı Zahir Mirzəvi - Gəl ey Şahım
Hacı Zahir Mirzəvi - Bir Ümid Var O Da Sənsən
Hacı Şahin - Allaha təvəkkül et, hər işini həll edəcək
Hacı Şahin - Allah bir bəndəsini Sevərsə ona nələr verər
Hacı Şahin - Məyusluğun səbəbi
Baqir Mənsuri - Qurbanın olum Abbas
Baqir Mənsuri - Məhərrəm rozəsi
Baqir Mənsuri - Həzrəti Əbəlfəz
Vasif Vəsfinur - Xanım Zeynəb
Vasif Vəsfinur - Əbəlfəz
Kamran Fərat - Vətən marşı
Hacı Eldayaq - Rəcəb ayinın duası
Hacı Eldayaq - Rəcəb ayının savabı
Hacı Eldayaq - Rəcəb ayında oruc olmaq
Hacı Samir - İmam Əli (ə) qızını Ömərə veribmi
Hacı Samir - Qiyamətin peşmançılığı
Hacı Samir - Bəni İsrail
Hacı Ramil - İnsanın batini və zahiri
Hacı Ramil - İnsan öləndən sonra
Hacı Ramil - Həsəd
Hacı Zahir Mirzəvi - Günahlardan yoruldum
Hacı Zahir Mirzəvi - Ağlama ey nuri eynim
Hadi Kazemi - Kərbəladır vətənim
Hadi Kazemi & Rza İgidoğlu - Su görəndə
Mamed Sadiq - Həzrət Əli
Mamed Sadiq - Hüseynim deyərəm
Mamed Sadiq - Gözlədiyim vardı mənim
Hacı Şahin - Coun
Hacı Şahin - Arzu və dua
Hacı Şahin - Allahın rəhminə sığınmaq
Hacı Sahib - Novruz Bayramının namazı
Hacı Sahib - Novruz Bayramının duası
Hacı Sahib - Novruz günü İslamda
Hacı Eldayaq - Bəhlul Danəndə və Harun ər Rəşid
Hacı Eldayaq - İmamın alimlərlə bəhsi
Hacı Eldayaq - Allahın qüdrəti
Hacı Eldayaq - Ana haqqı
Hacı Eldayaq - Ağlamaq
Hacı Sahib - Şəhidin haqqı
Hacı Sahib - Şəhidliyə şövq
Şəhidlik haqqında
Hacı Sahib - Şəhidlər haqqında
Fizuli Fəzli - Cəfəri Sadiq
Əbu Bəkr Cayır - Zeynəbim
Əhli-Beyt qrupu - Can Zeynəb
İntizar qrupu - Can Hüseynim
Heydəri Kərrar qrupu - İmam Rza
Hacı Sahib - xanım Zəhranın təkvini vilayəti
Hacı Sahib - Xanım Zəhranın şəfaəti
Hacı Ramil - Zəhracan
Elşən Xəzər - Ya Zəhra
Hacı Samir - Xanım Zəhra buyurur
Hacı Şahin - Xanım Zəhraya təvəssül
Vasif Vəsfinur - Zəhradadır dərmanın
Vasif Vəsfinur - Allah Allah
Vasif Vəsfinur - Əli oğlu Həsən
Vasif Vəsfinur - Qara zindanlara qardaş
Hacı Əhliman - Namaz qılanın ictimai vəzifəsi
Hacı Əhliman - Azanı gözəl səsli biri oxumalıdır
Hacı Əhliman - Hicablı xanım facebookda
Hacı Əhliman - Dindarın ailədə rəftarı
Hacı Əhliman - Geyiminizə fikir verin
Vasif Vəsfinur - İnsan bilə bilməz
Ağa Maştağalı Tərlan Maştağalı - İmamət tərəfə
Ağa Maştağalı Tərlan Maştağalı - İmamət tərəfə
Ammar Halwachi - Haydar
Hacı Zahir Mirzəvi - Əbəlfəz
Hacı Mehdi Dərbəndi - Xudaya
Hacı Ramil - Bədgüman insanlar
Hacı Ramil - Ailədə kişi və qadın
Hacı Ramil - Bəlanı tezləşdirən günahlar
Kamran Fərat - Zeynəb
Hacı Sahib - Yeni ili qeyd eləmək olar?
Muhəmməd Nardarani - Ya İmam Zaman
Muhəmməd Nardarani - Məzlum Həsən Əskəri
Badi Kubə - Ey vay Ruqəyyəm
Zühur İlahi nəğmələr qrupu - Gəl anacan
Dönməz Nuri Pərvin Quluzadə - Ya Hüseyn
Vasif Vəsfinur - Tərəfdarı-Hüseynəm
Vasif Vəsfinur - Ruqəyyə
Vasif Vəsfinur - Muxtaram
 

Ən Çox Oxunanlar

Təqvim

«    Fevral 2025    »
BeÇaÇCaCŞB
 12
3456789
10111213141516
17181920212223
2425262728 

Quran Dinlə

Eşq Vilayəti

Banner

Hicab bağlamaq dərsləri


--------

--------

--------

--------

--------

--------

--------

 
 
Created by Donamor