Məzhəblərarası qarşıdurma bizə nə verir? |
Müəllif: Admin | Bölmə: Məqalələr | Vaxt: 7-12-2015, 21:28 | Şərh sayı: (0) | Baxılıb: 861
Məzhəblərarası qarşıdurma bizə nə verir?
Son illərdə dini informasiya axınının çoxalması özü ilə müsbət nəticələr gətirsə də, fəsadlar da yaratmamış deyil.
Bəzi sosial şəbəkələrdə dini-məzhəbi mövzuda yayılan informasiyalar bir sıra hallarda həqiqəti əks etdirmir və dezinformasiya xarakteri daşıyır.
Bu, əsasən məzhəb mübahisələri üzərində qurulmuş, bir birinin məzhəbini aşağılamağa cəhd edən yazılarda xüsusən açıq nəzərə çarpır.
Düzdür, bu kimi halların əksəriyyətində vəhhabi izini müşahidə etmək mümkündür. Belə ki, vəhhabi yazarları tərəfindən şiə məzhəbinə qarşı əsassız və aşağılayıcı ittihamlar irəli sürülür. Bundan qıcıqlanan bəzi şiə yazarlar tərəfindən də bu yazılara əks-reaksiya olaraq bəzən əsaslı olsa da, bəzən konkret vəhabiliyi deyil, ümumən əhli-sünnənin məzhəbini aşağılayan əsassız yazılara yol verilir. Bu da, aydın məsələdir ki, sünni məzhəbli oxucularda mənfi fikrilərin formalaşmasına səbəb olur. Hər iki tərəf bir-birinə qarşı heç bir əsası olmayan iddialar irəli sürür, bir-birini ən absurd günahlarda təqsirləndirir. Bu halların bir qismi məlumatsızlıq, metodoloji qaydalara riayət etməmək zəminində baş versə də, bəzi hallarda sırf təəsübkeşliyin və qərəzçiliyin şahidi oluruq.
Məsələn, sosial şəbəkələrdə vəhabi yuzerlır vasitəsilə şiə (cəfəri) məzhəbinə və şiələrə qarşı irəli sürülən ittiahmların içində aşağıdakılara tez-tez rast gəlirik:
Şiəliyi farslar yaradıblar. Şiəlik Səfəvilər zamanında yaradılıb. Şiəliyi Abdullah ibn Səba adlı yəhudi yaradıb.
Şiələr səhabələri söyüb təhqir edirlər. Şiələr Aişəni söyür, ona əxlaqsızlıq nisbət verirlər.
Şiələr ikiüzlü və riyakardırlar. Təqiyyə onlarda əsasdır deyə, öz aralarında bir cürdürlər, sünnilərlə ünsiyyətdə təqiyyə edib özlərini başqa cür göstərirlər.
Şiələr Kərbəla, Məşhəd ziyarətini həccə bərabər tuturlar, bu ziyarətlərə gedənin boynundan həcc təklifi götürülür, deyirlər.
Şiə alimləri həmişə sünnilərə qarşı düşmənçilik ediblər.
Və sairə və ilaxır...
Şiə cameəsində də bəzən əhli-sünnə müsəlmanlara qarşı bəzi həqiqətdən uzaq, müəyyən hallarda hətta qərəzli təsəvvürlərin mövcud olduğunu görürük. Məsələn,
Sünnilər nasibidir, üzdə bir söz desələr də, həqiqətdə onlar Əhli-beytlə düşməndirlər.
Sünnilərin fiqhi heç nəyə əsaslanmır, onların alimləri həmişə özlərindən fətva verirlər.
Sunni fiqhində bir sıra əxlaqa qəti uyğun olmayan fətvalar haqda iddialar.
Sünni kitablarında mövcud olan bütün hədislər etibarsızdır, onların heç birinə inanmaq olmaz və hansı hədis əhli-sünnə kitabından rəvayət olunursa, onu təkzib etmək lazımdır.
Və sairə və ilaxır...
Bu cür təsəvvürlərin, təəssüf ki, yayılmış olduğunu və müsəlmanların beynində ciddi fəsadlar yaratdığını nəzərə alaraq, onlara silsilə şəklində qısa formada cavab verməyi qərara aldıq. Bu silsilə yazılarda hər bir iddianı incələyərək, qərəzsiz, tutarlı və sadə dəlillərlə onlara cavab verməyə və həqiqəti açıb göstərməyə çalışacağıq.
Şiəliyi farslarmı yaradıb?
Sosial şəbəkələrdə rastlaşdığımız, məzhəblərəarası ədavəti qızışdırmağa yönəlmiş səhv iddialardan biri də guya şiəliyin lap ilk zamanlardan İranla bağlı olması və bütün məşhur şiə alimlərinin fars köklü olması iddiasıdır. Bəzən bu iddialar daha da absurd forma alır. İddia olunur ki, ümumiyyətlə şiəliyi Səfəvilər zamanında yaşamış fars alimləri ixtira etmişlər. Beləliklə, yaşı İslamın yaşı qədər qədim olan şiə məzhəbinin tarixini bir millətin adı ilə və son 400 illik bir zaman kəsimi ilə məhdudlaşdırmağa çalışırlar. Bu cür iddialar günümüzdə əsasən sələfi (vəhhabi) cərəyanının nümayəndələri tərəfindən irəli sürülür. Həmin iddiaya qısa da olsa cavab verməyi qərara aldıq. Şiə məzhəbini İranla və fars xalqı ilə məhdudlaşdırmaq kökündən yanlış və qərəzli fikirdir. Doğrudur, Səfəvilər zamanında indiki İran ərazisində və qonşu bölgələrdə şiəlik özünün ən güclü ideoloji və siyasi hakimiyyət dövrünü yaşamışdır. Amma bu məzhəb Səfəvilərdən çox-çox əvvəl, Peyğəmbər zamanında mövcud olmuşdur. İlk şiələrin etnik tərkibinə nəzər salsaq (Salman kimi bəzi istisnaları çıxmaqla), onların əksəriyyətinin təmiz ərəb qanına sahib olduğunu görürük. İran böyük ölkə olduğu üçün burada tarixin müəyyən dövrlərində həm sünni, həm də şiə məzhəbləri mövcud olmuş və inkişaf etmişdir. Diqqətinizi ilk öncə bu fakta yönəltmək istərdik ki, əhli-sünnənin bir çox məşhur alimi fars mənşəlidir və ya farsların arasında yaşayıb-yaratmışdır. Müsəlmanlar tərəfindən Sasani İranı fəth edildikdən sonra əsgərlərin bir hissəsi bu ərazilərdə məskunlaşdı. Həmçinin Ərəbistan, Yəmən və İraqdan da bəzi ərəb qəbilələri bu yerlərə köç etdilər. Yerli əhali İslamı sürətlə qəbul edirdi. Onların arasında dini təhsilə yönələnlər az deyildi. Bunların bir qismi sonralar böyük müsəlman alimi kimi dünyada tanındı. Əhli-sünnənin bir çox məşhur elm xadiminin fars millətinə mənsub olduğunu və ulu əsdadlarının İslamdan əvvəl atəşpərəst olduqlarını görürük. Bir qisim alimlərin əcdadı köklü ərəb qəbilələri ilə bağlılıq qurmuş (vəla bağlılığı) və həmin qəbilələrin nəsəbi ilə adlanmışlar. Ərəb ənənəsinə görə, ərəb olmayan və yaxud zəif və kiçik ərəb qəbiləsinə mənsub olan bir şəxs güclü qəbilələrdən birinin mənsubu ilə dostluq yaradır və onun himayəsinə sığınırdı. Bəzən isə zəif şəxs güclü qəbilə mənsubunun xidmətinə daxil olurdu. Bu cür himayə onun gələcəkdə təhlükəsiz yaşamasına və bəzi üstünlüklərdən faydalanmasına şərait yaradırdı. Bu cür himayədə olanlara “məvali” deyirdilər, bu cür bağlılıq isə “vəla” adlanırdı. Nəhayət, bəzi alimlər də ərəb mənşəli olmuş, amma bütün ömürləri boyu indiki İran ərazisində yaşayıb-yaratmışlar. Aşağıda onlardan bəzi nümunələr təqdim olunur.
İmam Buxari
Buxarinin tam nəsəbi belədir: Mühəmməd ibn İsmail ibn İbrahim ibn Müğirə ibn Bərdizbeh. Fars (pəhləvi) dilində “bərdizbeh” sözünün “əkinçi” mənası bildirdiyini yazırlar. Bərdizbeh atəşpərəst olmuş və bu əqidə ilə də dünyasını dəyişmişdir. Buxarinin ulu əcdadları atəşpərəst dinində olmuşlar. Bu nəsildən İslamı qəbul edən ilk şəxs Buxarinin atasının babası Müğirədir. O, Buxara valisi Yəman əl-Cüfinin dəvəti ilə müsəlman oldu. O zamankı qaydalara görə, başqa dində olan şəxs kimin dəvəti ilə müsəlman olurdusa, “vəla” nisbəti ilə onun qəbiləsinə aid edilirdi. Buna görə də Buxari “Cüfi” kimi də tanınır, baxmayaraq ki bu qəbilə ilə nəsəb bağlılığı yoxdur və kök etibarilə farsdır. Bu barədə Buxarinin geniş tərcümeyi-halını yazan bütün mənbələr məlumat vermişlər. O cümlədən, “Səhihi-Buxari”nin müxtəsər şərhi olan Zəbidinin “Təcridüs-sərih” kitabının müqəddiməsində, K.M.Şanəçinin “Elmül-hədis” risaləsində də buna rast gəlirik. Buxari orta əsrlərdə Xorasan vilayətinə tabe olan Buxara şəhərində doğulmuş, bəzi səfərləri və sürgünləri çıxmaqla Orta Asiya ərazisində fəaliyyət göstərmişdir. Məzarı da Buxaradadır.
İmam Müslim
Altı hədis kitabından ikincisinin müəllifi Müslimin soykökü belədir: Müslim ibn Həccac ibn Müslim ibn Vərd ibn Kovşaz Qüşeyri Nişaburi. O, Xorasanın Nişabur şəhərində doğulmuş, müxtəlif şəhərlərə səfərlər etmiş, yenə Nişabur ətrafında vəfat etmişdir. Nəsəbindən göründüyü kimi, alimi Qüşeyr adlı ərəb qəbiləsinə aid edirlər. Bəzi mənbələrdə alimin böyük ərəb qəbilələrindən olan Bəni-Qüşeyrdən olduğu bildirilir. Amma bəzi mötəbər mənbələr isə onun da əcdadının Buxari kimi vəla nisbəti ilə ərəblərə mənsub olması yazılıb. Yəni Müslimin ulu əcdadı da Bəni-Qüşeyrin dəvəti ilə İslamı qəbul etdikdən sonra bu qəbiləyə mənsub sayılmışdır. İslam tarixində ən mötəbər ənsab kitablarından olan Səmaninin “Ənsab”ında (10-cu cild, səh. 155-156) Müslimin adı Qüşeyr qəbiləsinə vəla səbəbi ilə mənsub olanların sırasında çəkilir. Müslimin ulu əcdadlarından birinin Kovşaz (və ya Kuşan) adını daşıması da bu nəslin fars mənşəli olduğunu göstərir.
İmam İbn Macə
Altı hədis kitabından birinin müəllifi də Mühəmməd ibn Yezid ibn Macə Qəzvini Rəbəidir. İbn Macənin mənşəyi barədə mənbələrdəki məlumatlar ziddiyyətlidir. Bəzi müəlliflər onun babasının, bəziləri atasının, bəziləri də anasının ləqəbinin Macə olduğunu yazmışlar. Bu sözün fars mənşəli olduğunu qeyd edirlər. Fars dilində “mah” sözünün bir dəyişik forması da “mac”dır ki, bu da “Ay” deməkdir. İbn Macə indiki İran ərazisində yerləşən Qəzvin şəhərində yaşayıb-yaratmışdır.
Alimin “Rəbəi” nəsəbi ilə adlanmasının səbəbini onun Bəni-Rəbiə adlı ərəb qəbiləsinə aid olması ilə bağlayırlar. Amma ərəblərdə bu adda qəbilə çox olmuşdur, İbn Macənin bunlardan hansı birinə mənsub olması məlum deyil. Bu naməlumluq da onun ərəb olmaması nəzəriyyəsini qüvvətləndirir. Çünki bu cür məşhur bir şəxsiyyət əgər ərəb olmuşsa, onun əsil-nəsəbi də dəqiq məlum olmalı idi. Çünki ərəblər bu məsələyə çox ciddi əhəmiyyət verirlər.
Əhli-sünnə müəlliflərinin əsərlərinin təsvirindən ibarət mötəbər mənbələrdən sayılan Kəttaninin “ər-Risalət əl-müstətrəfə” kitabında İbn Macənin Rəbiə qəbiləsinə mövlalıq vasitəsilə bağlı olduğu yazılıb (səh. 12). Şəmsəddin Zəhəbi də “Siyər əlam əl-nübəla” kitabında bu faktı təsdiq edir.
İmam Əbu Hənifə
Əhli-sünnənin dörd fiqh məzhəbi arasında ardıcıllarının sayı və əhatə dairəsi baxımından ilk yerdə duran hənəfiyyə məzhəbinin banisi “İmami-əzəm” ləqəbli Əbu Hənifə Nöman ibn Sabit də əsil-nəsəb baxımından fars olmuşdur. Əbu Hənifənin babasının adı Zuta, onun atasının adı Mərzibandır. Bu nəslin kökünü Kabul (Əfqanıstan) torpaqları ilə bağlayırlar. Əcdadların adının ardıcıllığında müəyyən fərqlər də vardır. Bəzi tədqiqatçılar Əbu Hənifənin ulu əcdadının adını “Mah” şəklində qeyd etmişlər. Göründüyü kimi, Zuta, Mərziban və Mah adlarının hamısı fars (pəhləvi) mənşəlidir. Rəvayətə görə, alimin babası Zuta və yaxud atasının babası Mərziban bu yerlər fəth olunarkən müsəlmanlara əsir düşmüş, sonralar azadlıq qazanaraq İslamı qəbul etmiş və Bəni-Teymullah ibn Sələbə qəbiləsinin xidmətinə keçmişdi. Ulu babası bu qəbilənin məvalisi olduğuna görə Əbu Hənifə də bəzən mənbələrdə “Teymi” nəsəbi ilə xatırlanır. Əbu Hənifənin həyat və fəzilətlərinə həsr olunmuş “Əxbar Əbi Hənifə və əshabih” kitabının müəllifi Seyməri qeyd edir ki, “Əbu Hənifə Bəni-Teymullah ibn Sələbənin mövlası (azad olmuş köləsi) idi” (yəni onun ulu əcdadı Bəni-Teym tərəfindən köləlikdən azad olunmuşdu) (Seyməri. Əxbar Əbi Hənifə və əshabih, səh. 15). Zəhəbi “Mənaqib əl-İmam Əbi Hənifə” kitabında bu rəvayəti qeyd etdikdən sonra fərqli variantları da xatırladır. Onun yazdığına görə, Əbu Hənifənin nəvəsi onların niyə məvali sayılmasının səbəbi barədə demişdir ki, Sabit (Əbu Hənifənin atası) Kabulda müsəlmanlara əsir düşmüşdü. Onu Bəni-Teym ibn Sələbə qəbiləsindən olan bir qadın satın almış, sonra azad etmişdi (Şəmsəddin Zəhəbi. Mənaqib əl-İmam Əbi Hənifə, səh. 14-15). Qeyd edək ki, son dövrlərdə bəzi ərəb müəllifləri İmam Əbu Hənifənin milliyyətcə ərəb olmasını sübut etməyə cəhd göstərsələr də, bu təəssübkeş cəhdlər elmi baxımdan əsassızdır.
***
Əhli-sünnə dünyasının bir çox məşhur elm xadimi İran ərazisində yaşamışlar. Yuxarıda altı hədis kitabından üçünün müəllifini (Buxari, Müslim və İbn Macə) qeyd etdik. Qalan üç hədis məcmuəsinin də müəllifləri – Əbu Davud Sicistani, Tirmizi və Nəsai də fars torpaqlarında fəaliyyət göstərmişlər. Doğrudur, Sicistani – ərəblərin Bəni-Əzd qəbiləsinə, Tirmizi isə Bəni-Süleym qəbiləsinə aid edilir. Lakin adlardan göründüyü kimi, bu alimlər indiki İran və Orta Asiya şəhərləri ilə bağlı olmuşlar. Hətta onların əsil-nəsəb baxımından ərəb qəbilələrinə mənsub olduqlarını qəbul etsək belə, İran şəhərlərində yaşayıb-yaratdıqları inkaredilməz həqiqətdir.
Digər məşhur alimlərdən “əl-Müstədrək əla-l-Səhiheyn” kitabının müəllifi Hakim Nişaburi, məşhur tarixçi və təfsirçi Mühəmməd ibn Cərir Təbəri, “Təfsiri-kəbir”in müəllifi İmam Fəxr Razi, görkəmli kəlam alimi İmam Matüridi Səmərqəndi, sxolastik dini biliklərlə təsəvvüfü sintez etməyə çalışmış məşhur mütəfəkkir İmam Ğəzzali Tusi və yüzlərlə digər əhli-sünnə alimi İran ərazisində yaşayıb-yaratmış, dini və dünyəvi elmlərin ən müxtəlif sahələrinə mühüm töhfələr vermişlər. Orta əsrlərdə yaşayıb-yaratmış, Şirazi, Nişaburi, Xorasani, Səmərqəndi, Tusi, İsfahani, Sərəxsi, Razi nəsəbləri ilə tanınan minlərlə əhli-sünnə aliminin adı tarix kitablarında qeyd edilib. Onların bir qismi mənşə etibarilə vaxtilə İrana köçüb gəlmiş ərəb olsa da, böyük bir hissəsi məhz həmin torpaqların yerli əhalisindən idi.
Məqalənin ötən bölümlərində əhli-sünnə dünyasının bir sıra böyük şəxslərinin fars əsilli olması və ya ən azından, indiki İran ərazisində fəaliyyət göstərməsi barədə məlumat vermişdik. Bu bölümdə isə İslamın ilk dövrlərində yaşamış və şiə olaraq tanınımış bir sıra böyük şəxsiyyətin milli kimliyi barədə söhbət açacağıq.
İnkaredilməz faktdır ki, şiə (cəfəri) məzhəbi Səfəvilər zamanında və farslar da daxil olmaqla bir sıra bölgə xalqlarının səyi ilə çiçəklənib inkişaf etmişdir. Bu məzhəb məhz Səfəvilər dövlətində özünün ən möhtəşəm dövrünü yaşamışdır. Tarixdə heç bir dövlət Səfəvilər qədər uzun müddətdə və uğurla şiəliyi yaşatmamışdır. Lakin bütün bunlara baxmayaraq, şiə məzhəbinin yaranmasını Səfəvilərlə ya da başqa iddiaya görə farslarla bağlamaq kökündən yanlışdır və tarixi spekulyasiyadan başqa bir şey deyildir.
Şiə Peyğəmbərin zamanında var idi
İslamın lap ilk dövrlərində – hələ Peyğəmbərin sağlığında müsəlmanlar arasında “şiə”, yəni “Əli şiəsi” adlı bir qrup formalaşmışdı. Bu qrupu hamı tanıyırdı və onun mövcudluğu o zaman üçün qəribə sayılmırdı. Həzrət Mühəmməd Peyğəmbərin (s) hədislərində də “şiə” kəlməsinin mövcudluğu deyilənləri sübut edir. Cabir ibn Abdullah Ənsari rəvayət edir ki, Həzrət Mühəmməd Peyğəm¬bər (s) Əli ibn Əbu Talibi (ə) göstərərək buyurmuşdu: “İxtiyarında olduğum Allaha and olsun ki, bu (yəni Əli) və onun şiəsi qi¬yamət günündə nicat tapanlardan olacaqlar”. Abdullah ibn Abbas “İman gətirib yaxşı əməllər edənlər isə yaradılmışların ən yaxşı¬larıdır...” (Beyyinə, 7) ayəsi nazil olduqdan sonra Peyğəmbərin Əliyə (ə) bunu söylədi¬yini rəvayət etmişdir: “Bu ayədə haqqında danışılan sən və sənin şiəndir ki, qiyamət günündə razı qalacaqsınız, Allah da sizdən razıdır” (Süyuti. Əl-Dürr əl-mənsur, XV, 577). Həzrət Mühəmməd Peyğəmbərin (s) Əliyə (ə) müraciətlə buyurduğu aşağıdakı sözlər də dini mənbələrdə öz əksini tapmışdır: “Sən və şiən cənnətdəsiniz” (Xətib Bağdadi. Tari¬x Bəğdad, XII, 284; XII, 353). Peyğəmbərin dilin¬dən çıxmış və Əli şiəsini cənnətlə müjdələ¬yən hədislərin bir neçəsi aşağıdakı mənbə¬lərdə də qeyd edilmişdir:
* Təbəri təfsiri, XXIV, 556; * İbn əl-Əsir. Əl-Nihayə fi-l-ğərib əl-hədisi və-l-əsər, IV, 106; * Heysəmi. Məcmə əl-zəvaid və mənbə əl-fəvaid, IX, 177-178; * Təbərani. Əl-Möcəm əl-kəbir, I, 319; * İbn Həcər Heysəmi. Əl-Səvaiq əl-müh¬riqə, səh. 135 və 204; * Şövkani. Fəth əl-qədir, V, 640-641; * Alusi. Ruh əl-məani, XXX, 207 və s.
Səhabələr içində Əli (ə) şiəsi kimi tanınanlara Salmani-farsi, Əbuzər, Miqdad, Əmmar ibn Yasir, Əbu Əyyub Ənsari, Zübeyr ibn Avvam, Abdullah ibn Məsud, Cabir ibn Abdullah Ənsari, Xüzeymə ibn Sabit zü-l-şəhadəteyn, Bilali-həbəşi, Peyğəmbərin əmisi Abbas kimi məşhur səhabə¬lər daxil idilər. Sonrakı dövrlərdə tabiindən olan xeyli şəxs də şiələrin cərgəsinə qoşuldu. Məsələn, Malik Əştər, Səsəə ibn Suhan, Məhəmməd ibn Əbubəkr, Kümeyl ibn Ziyad, Hücr ibn Ədiyy, Əsbəğ ibn Nübatə Təmimi, Üveys Qərəni, Meysəm Təmmar, Rüşeyd Hicri, Qeys ibn Səd Ənsari, Abdullah ibn Abbas, Muxtar Səqəfi və b. Göründüyü kimi, adları çəkilən şəxslərdən yalnız Salmanı çıxmaqla, heç biri fars əsilli deyil. Afrikalı zənci Bilal istisna olmaqla, qalan səhabələrin hamısı köklü ərəb qəbilələrinə mənsubdur və onları farslarla bağlayan heç bir əlaqə yoxdur.
İslamın ilk əsrlərində yaşamış şiələrin əksəriyyəti ərəb idi
Hicrətin I-II əsrlərində yaşamış məşhur lüğət alimi, ərəb dilinin nəhvini İmam Əlinin (ə) tövsiyəsi ilə sistemləşdirmiş Əbül-Əsvəd Duəli, yeddi məşhur qaredən olan Asim ibn Əbin-Nəcud, Mütəvəkkil Abbasinin əmri ilə şəhid edilmiş məşhur ədib İbn Sikkit, zalım Həccacın əmri ilə boyunları vurulmuş Səid ibn Cübeyr və Qənbər, ənsab alimi Mühəmməd Kəlbi və övladları, kimya elminin “atası” Cabir ibn Həyyan Kindi, Əhli-beyti mədh etmiş ərəb şairləri Kümeyt Əsədi, Seyyid İsmail Himyəri, Fərəzdəq, Dibəl Xüzai, Əhli-beytin xidmətçisi zənci əsilli Fizzə xanım və b. Kərbəla səhrasında İmam Hüseynlə (ə) birlikdə şəhid olmuş, ən müxtəlif ərəb qəbilələrinin yetirmələri olan cəngavərlər, İmam Sadiqin (ə) Mədinədəki elm mədrəsəsində təhsil almış 4000 tələbə... Bunların heç birinin farslarla bağlılığı olmamışdır.
18 nəfər “siqə” ravinin az bir qismi fars əsilli olub
Şiə mənbələrində 18 nəfər ravi, yəni imamlardan hədis rəvayət edən səhabə “siqə” elan edilib. “Siqə” məfhumu bunu ifadə edir ki, onların bütün rəvayətlərinin mötəbər olması barədə şiə alimləri icma etmişlər (fikir birliyinə gəlmişlər). Bu 18 nəfəri üç dəstədə təsnif edirlər. 6 nəfəri İmam Mühəmməd Baqirin (ə), 6-sı İmam Cəfər Sadiqin (ə), qalan 6-sı isə İmam Musa Kazimlə (ə) İmam Rzanın (ə) səhabələridir.
18 “siqə” ravidən 4 nəfəri ümumiyyətlə mənşə etibarilə qeyri-müsəlman xalqlara mənsub olmuş, əcdadları və ya özləri İslamı qəbul etmişdilər:
1. Zürarə ibn Əyün (atası xristian idi, Bəni-Şeyban qəbiləsinə əsir düşəndən sonra İslamı qəbul edib azad olmuşdu). 2. Abdullah ibn Bükeyr ibn Əyün (Zürarənin qardaşı oğlu). 3. Həsən ibn Məhbub Kufi Bəcəli (üçüncü nəsildən babası əslən Sində diyarından (Pakistan və şimali Hindistan) olmuş, Büceylə qəbiləsindən Cərir ibn Abdullaha əsir düşmüş, onun tərəfindən azad edilmişdi). 4. Əhməd ibn Mühəmməd ibn Əbi Nəsr Bəzənti (Bizans əsilli olmuş, əcdadı döyüşlər zamanı müsəlmanlara əsir düşmüş və ya onların tərəfinə keçmişdi. Bəzəntini Bəni-Əzd qəbiləsinin Səkuni qolunun məvalisi kimi qeyd edirlər. Çox güman ki, əcdadı məhz həmin qəbiləyə əsir düşmüş, sonra İslamı qəbul edərək azadlığa qovuşmuşdu).
Aşağıdakı 4 nəfər dəqiq ərəb mənşəlidir:
5. Büreyd ibn Müaviyyə İcli (Bəni-İcl qəbiləsi). 6. Əbu Bəsir Yəhya ibn Əbülqasim Əsədi (Bəni-Əsəd qəbiləsi). 7. Füzeyl ibn Yəsar Bəsri Nəhdi (Yəmənli Bəni-Nəhd qəbiləsi). 8. Həmmad ibn İsa Cühəni (Bəni-Cüheynə qəbiləsi).
9. Daha bir nəfəri - Səfvan ibn Yəhya Kufi Bəcəlini bəzi alimlər Büceylə qəbiləsinə aid etmiş, bəziləri də bu qəbilənin məvalisi saymışlar.
Qalan “siqə”lərin məvali olduğu qeyd edilir. Əlbəttə, ərəb qəbilələri ilə vəla bağlılığında olanların (bunlara “məvali” deyilirdi) heç də hamısının əcəm (fars) əsilli olduğunu iddia etmək olmaz. Çünki əvvəldə də qeyd etdiyimiz kimi bəzən zəif ərəb qəbilələrinin üzvləri güclü qəbilələrə bağlanırdılar. Bəzən də qəbilənin əsir tutduğu şəxs – istər ərəb olsun, istərsə olmasın – həmin qəbilənin məvalisi sayılırdı. Təsadüfi deyil ki, məvali “siqə”lərdən iki nəfərinin ərəb olduğu mənbələrdə təkid edilir:
10. Mühəmməd ibn Müslim ibn Riyah (Ribah) Təhhan (Taifdən olmuş, Kufəyə köçmüşdü. Bəni-Səqif qəbiləsinin məvalisi idi, rical kitablarında ərəb olduğu təkid edilir). 11. Mühəmməd ibn Əbi Ümeyr (Bəni-Əzd qəbiləsinin məvalisi olsa da, özünün də ərəb olduğunu yazırlar. Məşhur ədib Cahiz onun Qəhtani ərəblərdən olduğunu yazırdı. Bağdadda yaşamışdır).
Aşağıdakı “siqə”lərin ərəb ya əcəm millətindən olduğunu aydınlaşdıra bilmədik:
12. Cəmil ibn Dərrac Nəxəi (Kufəlidir, Bəni-Nəxə qəbiləsinin məvalisi). 13. Abdullah ibn Müskan (Kufəlidir, Bəni-Ənzə və ya Bəni-İcl qəbiləsinin məvalisi). 14. Həmmad ibn Osman Kufi (Kufəlidir, ya Ğəni, ya da Əzd qəbiləsinin məvalisi). 15. Əban ibn Osman əl-Əhmər Bəcəli (Büceylə qəbiləsinin məvalisi). 16. Yunis ibn Əbdürrəhman (Qum şəhərindən olması ehtimal edilir. Bəni-Yəqtin ailəsinin məvalisi). 17. Abdullah ibn Müğeyrə (Kufəlidir, Əbdülmüttəlib övladlarından Bəni-Novfəlin məvalisi). 18. Məruf ibn Xərrəbuz Məkki Qüreyşi (Qüreyşin məvalisi).
Göründüyü kimi 18 nəfərdən 4-ü ərəb və fars millətlərindən başqa millətlərə mənsub olmuşdur. 6 nəfərin ərəb olduğu dəqiqdir. Qalan 8 nəfərin ərəb yoxsa əcəm olması məlum deyil. Məruf ibn Xərrəbuzu çıxmaqla bu 8 nəfərin özünün və ata-babasının adı fars (pəhləvi) sayılmaları üçün şübhə yaratmır.
İmamların ən məşhur səhabələri ərəb idi
Bunlardan əlavə, hicri II-III əsrlərdə yaşamış, şiə imamlarının ətrafında birləşmiş və şiə hədis məcmuələrində adları tez-tez çəkilən mötəbər ravilərin də əksəriyyəti məhz ərəb mənşəlidir. Məsələn, Əbu Həmzə Sumali (Bəni-Əzd qəbiləsi), Cabir ibn Yezid Cüfi (Bəni-Əzd qəbiləsi), Əban ibn Təğlib (Bəni-Kində qəbiləsi), Hişam ibn Həkəm (Xüzaə qəbiləsi), Möminüt-taq ləqəbli Mühəmməd ibn Əli Bəcəli (Büceylə qəbiləsi), Fəzl ibn Şazan Nişaburi (Bəni-Əzd qəbiləsi), Şah Əbdüləzim Həsəni (İmam Həsənin (ə) nəslindən və Haşimi soyundan idi) və b.
Əlbəttə, o zamanın şiə şəxsiyyətləri içində fars əsillilərə də ara-sıra rast gəlinir. Məsələn, Süleyman ibn Mihran Əməş Bəni-Əsəd qəbiləsinin qolu olan Bəni-Kahilin məvalisi olmuşdur, amma kökü fars idi. İmamların səhabələri içində fars əsilli şəxslərin sayı İmam Rzanın (ə) Xorasana sürgün olunmasından sonra artmışdır. İmam Rza (ə) hicri II-III əsrlərin qovşağında Abbasi xəlifəsi Məmunun əmri ilə Xorasana sürgün edildikdə bütün təzyiqlərə baxmayaraq, bir neçə tələbə yetişdirə bildi. Bundan bir müddət sonra Qum və Rey şəhərlərindəki şiə icması inkişaf edərək gücləndi. Artıq hicri IV əsrdə adlarından da fars əsilli olmaları görünən Əli ibn Hüseyn ibn Babüveyh Qummi və oğlu Şeyx Səduq, İbn Qovləveyh Qummi kimi alimlər elm aləmində parladılar.
Bu böyük alimləri İranla heç nə bağlamırdı
Ümumiyyətlə, Əhli-beyt imamlarının tərəfdarlarının böyük əksəriyyəti əsasən dörd coğrafi məkanda mərkəzləşmişdi: Mədinə (Hicaz), Kufə (İraq), Yəmən və Xorasan. Mədinədə və Yəməndə demək olar ki, yalnız əsil ərəblər məskun idi. Kufə şəhəri hicri 17-ci ildə xəlifə Ömər ibn Xəttab tərəfindən salınarkən, hərbi düşərgə şəhəri kimi fəaliyyət göstərmişdir. Yeddi ən məşhur ərəb qəbiləsindən olan cəngavərlər öz ailələri ilə birlikdə Kufənin məhəllələri üzrə bölünmüşdülər. Beləliklə, Kufə demək olar ki, ərəb əsilli əhalidən ibarət idi. Xorasandakı şiələrin içində yerli fars əhalinin olduğunu qəbul etsək də, hicri 50-ci ildə Kufə valisi Ziyadın əmri ilə 50 min nəfər kufəlinin Xorasana sürgün olduğunu da nəzərdən qaçırmamalıyıq.
Böyük qeybət dövrünün başlanğıcından etibarən şiə (cəfəri) məzhəbinin elm mərkəzləri zaman-zaman dəyişmiş, bir şəhərdən-digərinə keçmişdir. Bir zamanlar Bağdad, onunla paralel Rey və Qum şəhərləri şiə alimlərinə qucaq açdı. Büveyhilər zamanında Bağdadda fəaliyyət göstərmiş şiə alimlərinin bir hissəsi də ərəb əsilli olmuşdur. Məsələn, kəlam elmində xüsusi şöhrət qazanmış, məzhəbin əqidə əsaslarının formalaşmasında mühüm rol oynamış Şeyx Müfid təmiz ərəb mənşəlidir. Mövzu ilə əlaqəli kitablarda onun əsil-nəsəbini dəqiqliklə qeyd etmişlər. Onun tələbəsi məşhur fəqih Seyyid Mürtəza Ələmül-hüda və qardaşı, “Nəhcül-bəlağə”nin tərtibçisi Seyyid Rəzi həm ata, həm də ana tərəfdən seyyid (ərəb) olmuşlar.
Bağdadın Səlcuqlar tərəfindən işğalından sonra Şeyx Tusi Nəcəf şəhərinə köçərək, orada mədrəsə təsis etdi. Şeyx Tusinin vəfatından sonra əvvəlcə Hələb, daha sonra Hillə şəhərləri cəfəri fiqhi üçün mərkəz rolunu oynadı. Hələb dini mühitinin aparıcı nümyəndəsi olan Seyyid Əbülməkarim İbn Zöhrə Əhli-beyt nəslindən (ərəb) idi. Hillə elm mühitinin yetirmələri olan 12 yaşında ictihada çatmış İbn İdris Hilli, “Şərayil-İslam” əsərinin müəllfi Mühəqqiq Hilli, dini elmlərn bütün sahələrində öncül alimlərdən sayılan Əllamə Hilli, oğlu Fəxrül-mühəqqiqin Hilli, Seyyid ibn Tavus kimi tanınan Seyyid Rəziyəddin Əli ibn Musa Hilli də ərəb mənşəlidirlər.
Mədrəsələrdə fiqh dərsliyi kimi tədris edilən “Lümə” (“əl-Lümət əl-Diməşqiyyə”) kitabının müəllifi Şəhidi-əvvəl (birinci şəhid) ləqəbli Şeyx Şəmsəddin Məhəmməd ibn Məkki Amili Cizzini (XIV əsr), eləcə də, həmin kitaba məşhur şərhi yazmış Şəhidi-sani (ikinci şəhid) ləqəbli Zeynəddin ibn Əli Cəbəi (XVI əsr) hər ikisi indiki Livan ərazisinə düşən Cəbəli-Amil məntəqəsindən olmuşlar və ərəbdirlər (Şəhidi-saninin ulu əcdadının Tusdan olma ehtimalı vardır). Tanınmış dua kitablarından olan “Misbah” və “Bələdül-əmin” kitablarının müəllifi İbrahim ibn Əli Kəfəmi də Cəbəli-Amil əsilli olmuşdur.
Səfəvi dövlətinin elmi mühitinin bünövrəsini ərəblər qoymuşdur
Qeyd etmək yerinə düşər ki, Səfəvi hakimiyyətinin ilk dövrlərində din siyasətini və dini maarifləndirməni heç də yerli ilahiyyatçılar deyil, Livandan (Cəbəli-Amildən) köçüb gələn ərəb alimləri yönləndirmişlər. Məlum olduğu kimi indiki İran və ona yaxın olan ərazilərdə XVI əsrə kimi əhli-sünnə məzhəbi hakim mövqedə olmuşdur. Təbii ki, belə bir şəraitdə yerli dini kadrların sayı həddən az idi. Tarix kitablarında yazılıb ki, Səfəvilər hakimiyyətə gəldikdən sonra ölkədə cəfəri məzhəbli dini təhsili qurmaq üçün həm tədris vəsaiti, həm də müəllim sarıdan çox ciddi çətinlik çəkirdilər. Belə bir şəraitdə Sultan Səlim Yavuzun 1516-cı ildə Misir məmlüklərini məğlub etməsindən sonra Misrə tabe olan Livan torpaqlarında şiə məzhəbli alimlər arasında sıxışdırılacaqları ilə bağl narahatlıq yarandı. (deyirlər ki, Cəbəli-Amilin kəndlərində dəfn mərasimlərində 70 nəfər müctəhid iştirak edirmiş). Bu təzyiqlər oradakı alimləri İrana köçməyə təhrik etdi.
Salnamələrdəki məlumatlar bunu söyləməyə əsas verir ki, Cəbəli-Amildən müxtəlif ölkələrə pənah aparmış alimlərdən yalnız Səfəvi dövlətinə sığınanlar əlverişli şəraitlə üzləşdilər. O dövrdə Livanı tərk etmiş 143 nəfər şiə aliminin sonrakı həyatı barədə xəbərlər məlumdur. Onların 45 nəfəri öz özlkəsində qalmağa üstünlük verdi. Qalan 98 nəfərdən 7-si sair ölkələrə köçsə də, sonralar yenə Cəbəli-Amilə qayıtdı. 31 alim Hicaz, Yəmən, Hindistan, İraq və sair vilayətlərə üz tutdu, amma həmin yerlərdə əmin-amanlıq görməyib mütəmadi olaraq öz məskənini dəyişməyə məcbur oldu. 60 fəqih isə Səfəvi dövlətinə sığındı, buranın əlverişli şəraitini bəyənib məskunlaşdı.
İrana köçmüş Cəbəl alimlərinin öncülü Mühəqqiq Kərəki sayılır (vəf. 1534). O, təqribən 1508-ci ildə İrana gəldi, burada Şah İsmayılın dəvəti ilə cəfəri məzhəbinin təbliğinə başladı. Mühəqqiq Kərəkinin səyləri nəticəsində İsfahan, Kaşan, Qəzvin kimi iri şəhərlərdə elm mərkəzləri, mədrəsələr təsis edildi. Onun ardınca oğlu Şeyx Həsən Kərəki, Şeyx Əli ibn Hilal Kərəki, Şeyx Cəfər ibn Mühəmməd Amili, Kəmaləddin Dərviş, Şeyx Bəhainin atası Şeyx Hüseyn ibn Əbdüssaməd Cəbəi Harisi və başqaları da köçüb gəldilər.
İran amili son dörd əsrdə güclənmişdir
Getdikcə yerli əhalinin içindən din alimləri yetişməyə başladı, dövlət səviyyəsində dəstəklənən şiə təbliğatı bunun üçün münbit şərait yaradırdı. Bundan sonra cəfəri alimləri arasında fars və azərbaycanlıların sayı sürətlə artdı. XVII əsrdən etibarən günümüzə kimi bu üstünlük qorunmaqdadır. Lakin bu mütləq üstünlük şəraitində də ərəb mənşəli alimlərin şiə məzhəbinə verdikləri töhfələr az olmamışdır. Məsələn, XVII-XVIII əsrlərdə çoxlu elm adamları yetişdirmiş şiə məzhəbli Bəhranilər soyu ərəb əsillidir. Eləcə də, banisi XVIII-XIX əsrlərdə yaşamış Şeyxül-əkbər Cəfər Kaşif əl-ğita olan məşhur Ali-Kaşif əl-ğita nəsli də ərəb mənşəlidir və Bəni-Malik qəbiləsinə mənsubdur. Bu nəslin nümayəndələri iki əsrdir ki, şiə fiqhində söz sahibidirlər. Məşhur əxlaq kitabının müəllifi Seyyid Abdullah Şübbər, “Vəsailüş-şiə” adlı hədis məcmuəsinin tərtibçisi Şeyx Hürr Amili də kök etibarilə ərəb olmuşlar.
Son onilliklərdə Nəcəf dini elmlər mərkəzində və digər hövzələrdə fəaliyyət göstərmiş birinci dərəcəli müctəhidlərin arasında fars və Azərbaycan əsillilər çoxluq təşkil etsələr də, ərəb əsilli alimlər də yox deyil. Məsələn, məşhur fəqih Ayətullah Şeyx Hüseyn Hilli, “Əyanüş-şiə” müəllifi Seyyid Mühsin Əmin, məzhəblərarası vəhdət hərəkatının bayraqdarı Seyyid Şərəfüddin Amuli, məşhur mərceyi-təqlid Ayətullah Seyyid Mühsin Təbatəbai Həkim, görkəmli xətib Şeyx Əhməd Vaili, dini-siyasi xadim Ayətullah Seyyid Mühəmməd Hüseyn Fəzlullah ərəb millətindən idilər. Hal-hazırda Nəcəf hövzəsinin böyük ustadlarından sayılan mərceyi-təqlid Şeyx Bəşir Nəcəfi də Pəncab əsillidir.
Oxşar Xəbərlər:
İnformasiya
Qonaq qrupunda olanlar istifadəçilər bu xəbərə şərh əlavə edə bilməz.
Qonaq qrupunda olanlar istifadəçilər bu xəbərə şərh əlavə edə bilməz.
Şərhlər