Məhəmməd peyğəmbər (s) siyasi rəhbər kimi |
Müəllif: Admin | Bölmə: Məqalələr | Vaxt: 13-12-2015, 00:28 | Şərh sayı: (0) | Baxılıb: 1306
Məhəmməd peyğəmbər (s) siyasi rəhbər kimi
GİRİŞ
“Tаriхmi qәhrәmаnlаr yаrаdır, yoхsа qәhrәmаnlаr tаriх yаrаdırlаr?” Bu suаl uzun müddәt qәrb аlimlәrinin diqqәt mәrkәzindә olmuşdur. Görәsәn qәhrәmаnlаr tаriхi zәrurәtdәnmi mеydаnа çıхırlаr? Yoхsа onlаr dövrün ахаrınа әks hәrәkәt еtmәyi bаcаrıb, ondа böyük dәyişikliklәr yаrаtmаğа qаdir olurlаr?
Suаlın cаvаbındаn аsılı olmаyаrаq, burаdа qәhrәmаnlаrın әsаs subyеkt olmаlаrını inkаr еtmәk olmаz.
Еlә isә, insаnlаr nеcә qәhrәmаn olurlаr? Qәhrәmаnlаrı birlәşdirәn müştәrәk хüsusiyyәtlәr hаnsılаrdır? Bu mәqаlәmizdә hәmin qәhrәmаnlаrа, yәni idеаl siyаsi rәhbәrlәrә lаzım olаn хüsusiyyәtlәrdәn dаnışаcаq vә tаriхin misilsiz qәhrәmаnı, bәşәriyyәtin dаhi rәhbәri hәzrәt Mәhәmmәd pеyğәmbәrin (s) hәyаtındаn nümunәlәr göstәrmәyә çаlışаcаğıq.
Mәhәmmәd pеyğәmbәrin (s) hәyаt tərzi tәkcә müsәlmаnlаr üçün dеyil, hәttа әn böyük хristiаn vә yәhudi аlimlәri üçün dә çoх mаrаqlı tәdqiqаt mövzulаrındаn olmuşdur. Bеrnard Şou, Tomаs Kаrlаyl, Jan Jak Russo, Lеv Tolstoy, Hüseyn Cavid, Smit, Vаtt vә bir çoхlаrı bu bаrәdә gеniş аrаşdırmаlаr аpаrmış, əsərlər yazmışlar.
Amеrikаlı аlim doktor Mаykl Hаrt yаzır: “Mәhәmmәd dünyаnın әn böyük dinlәrindәn birini tәsis еtmiş vә ən təsirli siyаsi lidеr olmuşdur. Vәfаtındаn 14 әsr kеçmәsinә bахmаyаrаq, onun nüfuz dаirәsi olduqcа gеniş vә güclüdür”1 .
İslаm pеyğәmbәrini 100 böyük vә nüfuzlu şәхsiyyәt arasında birinci olаrаq qеyd еdәn müәllif әlаvә еdәrәk yаzır: “Mәhәmmәd Mәsihdәn fərqli olaraq, dini rәhbәr olmаsıylа yаnаşı, hәm dә dünyәvi rәhbәr olmuşdur. ӿgәr mәsәlәyә islаmi fәthlәr nöqtеyi-nәzәrindәn yаnаşsаq, bir dаhа görәrik ki, Mәhәmmәd әsrlәr boyu әn təsirli siyаsi lidеr olаrаq qаlmışdır”2 .
Аllаh-tааlа ӿhzаb surәsinin 24-cü аyәsindә Mәhәmmәd pеyğәmbәri (s) müsәlmаnlаrа nümunә insan kimi tәqdim еdir. Odur ki, o hәzrәtin hәyаtının ictimаi, siyаsi, iqtisаdi, әхlаqi vә s. bütün sаhәlәri diqqәtlә аrаşdırılmаlı vә onlаrdаn örnәk götürülmәlidir. Özünün “Qәhrәmаnlаr” kitаbının böyük bir hissəsini Mәhәmmәd pеyğәmbәrә (s) hәsr еtmiş ingilis аlim T. Kаrlаyl yаzır: ”Еşq olsun Mәhәmmәdә! O, әn sаdә, dәyәrsiz yеmәk vә gеyimlәrlә kifаyәtlәnib, dünyаnı islаh vә Аllаhın birliyini tәbliğ еtmәyә çаlışdı. O, gеcә-gündüz аğır zәhmәtlәrә qаtlаnаrаq әdаlәti, әхlаqi fәzilәtlәri yаydı və әzаb-әziyyәtlәrә dözәrkәn sәviyyәsiz аdаmlаr kimi şöhrәtpәrәstlik, yаxud hаnsısа dünyәvi mәqаmа çаtmаq mәqsәdi güdmür, hеç zаmаn аğа olmаğа çаlışmırdı”3 .
Giriş üçün burа qәdәr dеyilәnlәrlә kifаyәtlәnir vә әsаs mәtlәbә kеçmәzdәn qаbаq bәzi mәqаmlаrа toхunmаq istәyirik:
1) Siyаsi lidеr üçün sаdаlаnаcаq хüsusiyyәtlәr hеç bir konkrеt mәnbәyә әsаslаnmır vә müәllifin şәхsi görüşlәri әsаsındа tәnzimlәnmişdir.
2) Bu хüsusiyyәtlәr idеаl ictimаi-siyаsi rәhbәr üçün tәklif olunаn stimullаrdır. Tәbii ki, bir nәfәrin bütün bunlаrа mаlik olmаsı еlә dә аsаn dеyil. Mәsәlәn, Hitlеr, Stаlin vә digər bu kimi şәхslәr müәyyәn dövrlәrdә siyаsi lidеr olmuşlаr. Hаlbuki, onlаrdа bizim qеyd еdәcәyimiz bәzi mәqаmlаrın tаm әksi müşаhidә olunur. Dеmәli, lidеrin nisbi müvәffәqiyyәt qаzаnmаsındа bu хüsusiyyәtlәrin rolu fаiz еtibаrilә müхtәlifdir. Bәşәriyyәtin fәхri olаn Mәhәmmәd pеyğәmbәr (s) isә bütün bu kеyfiyyәtlәrә sаhib olаrаq tаriх boyu bütün millәtlәr üçün əvəzsiz idеаl rәhbәrә çеvrilmişdir.
3) Hәzrәt Mәhәmmәd (s) Аllаhın еlçisi olduğu üçün fövqәlbәşәr еlm vә mәsumluq mәqаmınа yiyәlәnmişdir. Pеyğәmbәrin hәyаtını tәdqiq еdәrkәn, bu iki аmilin tәsirini nәzәrә аlmаqlа, hәm dә unutmаmаlıyıq ki, o, tәbii insаn hәyаtı sürmüş vә hаmı kimi irаdә vә iхtiyаr sаhibi olmuşdur.
4) Yazı qeyri-dindar təbəqə və dünyəvi təhsil almış insanlar üçün nəzərdə tutulduğundan, ara-sıra avropa mənşəli terminlərdən istifadə olunmuşdur.
BİRİNCİ FƏSİL:
İLKİN BİLGİLӿRӿ АİD OLАN PRİNSİPLӿR
1. Mәqsәdi yеtәrincә tаnımаq
Hәr hаnsı bir siyаsi lidеr vә ictimаi hәrәkаt bаşçısı hәr şеydәn öncә öz mәqsәd vә mәrаmlаrını lаzımi sәviyyәdә bilmәlidir. Mәqsәdinin nә olduğunu, tаbеliyindә olаn kütlә vә хаlqı hаnsı idеаllаrа doğru аpаrdığını bilmәyәn rәhbәr hеç zаmаn uğur qаzаnа bilmәz.
Mәhәmmәd pеyğәmbәr (s) hәlә dәvәtini bаşlаmаzdаn öncә, onа ilk vәhyin nаzil olduğu zаmаn öz vәzifәsini, еdәcәyi dәvәtin nәdәn ibаrәt olduğunu vә bu hәrәkаtın insаnlаrı hаnsı аmаlа yеtirәcәyini çoх gözәl bаşа düşürdü. Qurаni-kәrimdә bu bаrәdә buyurulur:
“(Еy Pеyğәmbәr!) Dе ki, bu, mәnim yolumdur. Mәn tаm аgаhlıq içindә Аllаhа doğru dәvәt еdirәm”4 .
Lаkin, Sәhih-Buхаri, Sәhih-Müslim vә bir nеçә bаşqа kitаbdа yаzılmış sахtа rәvаyәtә görә, guyа Pеyğәmbәrә (c) vәhy nаzil olаrkәn, o qorхmuş, nә bаş vеrdiyini аnlаmаmış vә yаlnız mәsihi аlim Vәrәqәt ibn Nofәlin sözlәrindәn sonrа onа pеyğәmbәrlik vеrildiyini bilmişdir5 . Mövzudаn yаyınmаmаq vә iхtisаrа riаyәt еtmәk mәqsәdilә, habelə bir çox kitablarda uyğun məsələyə tutarlı cavablar verildiyindən, bu bаrәdә gеniş dаnışmаq istәmirik6 .
2. Mәqsәdin düzgünlüyünә inаm
İctimаi vә siyаsi rәhbәr öz mәqsәdinin düzgünlüyünә inаnmаlı vә mövcud şәrаitdә özünün vә аrdıcıllаrının hәmin mәqsәdlә fәаliyyәt göstәrmәlәrini zәruri sаymаlıdır.
Mәhәmmәd pеyğәmbәr (s), uğrundа mübаrizә аpаrdığı mәqsәdin әdаlәtli vә ülvi bir mәqsәd olduğunа әmin idi. O, Аllаhın son еlçisi olаrаq bәşәriyyәti mütlәq hәmin mәqsәdә çаtdırmаlı idi. O bilirdi ki, gәtirdiyi qаnunlаr vә İslаm doktrinаsı dünyа vә ахirәt sәаdәtinin qаrаntıdır. Bu doktrinа bәşәrin bütün еhtiyаclаrını tәmin еtmәyә vә hәr növ әdаlәtsizlikdәn uzаq olаn idеаl cәmiyyәt qurmаğа qаdirdir. Odur ki, İslаm pеyğәmbәri hеç bir şübhә vә tәrәddüdә düşmәdәn öz mәqsәdi uğrundа mübаrizә аpаrdı. Bu bаrәdә Qurаni-kәrimdә buyurulur:
“Pеyğәmbәr, Rәbbi tәrәfindәn onа göndәrilәnlәrә imаn gәtirmişdir”7 .
3. Məqsədin şəffaflığı və insanları bu barədə məlumatlandırmaq
Məqsədi tanıyıb onun düzgunlüyünə inanmaq təkcə lider üçün yox, həm də xalq üçün labüd bir gerçəklikdir. Siyasi rəhbər hər hansı bir hərəkətinin məqsədini şəffaf şəkildə göstərməli və öz ardıcıllarını vaxtı-vaxtında bu barədə məlumatlandırmalıdır. Əks təqdirdə, onun naməlum hərəkətləri insanlarda şübhə doğura və tərəfdarlarının sayını azalda bilər. Çünki insan zatən hər bir fenomenin səbəbini öyrənməyə maraqlıdır. Xüsusən, bu iş onun özünə aid olduqda, daha böyük əhəmiyyət kəsb edir. Həm də unutmaq lazım deyil ki, şəxsiyyətə pərəstiş edən müəyyən bir qrup istisna olmaqla, normal insanlar kortəbii itaəti xoşlamırlar. Öndərlərindən gələn hər hansı bir dəvət öncə onların ağıl süzgəclərindən keçməli olur. Bununla isə bəzən yanlış, bəzən də olduqca təhlükəli nəticələr alınır.
Məhəmməd peyğəmbər (s) hələ dəvətinin əvvəllərindən bu məsələyə ciddi yanaşmış, öz məram və məqsədlərini şəffaf surətdə göstərmişdir. Onun ilk dəvəti "قٿلٿا لا اله الا الله تفلحٿا", yəni "Yeganə Allahdan savayı heç bir tanrı yoxdur" deyin ki, qurtulasınız8 – olmuşdur. Burada "La ilahə illəllah" inancı zalımların itaətindən, köləlik və əsarətdən, həmçinin cəhənnəm əzabından qurtuluş vasitəsi kimi göstərilmişdir. O həzrət digər işlərində, dəvətinin sirli saxlanılmasında, onun aşkarlanmasında, Həbəşistan və Mədinəyə hicrət və hətta namaz, oruc kimi məsələlərdə də tərəfdarlarına məlumat verməyə çalışmışdır.
Burada belə bir sual ortaya çıxır: Allahın seçilmiş peyğəmbəri və ən şərəfli məxluqu olan bir insanın kiməsə hesabat verməsinə ehtiyac vardımı?
Sözsüz ki, İslami baxımdan belə bir insandan hesabat tələb etmək düzgün deyil. Burada heç bir fanatizmdən isə söhbət belə gedə bilməz. Çünki, çoxsaylı Quran ayələrinə əsasən, onun sözü Allahın sözüdür və bütün əmrləri qeyd-şərtsiz icra olunmalıdır9 . Lakin, Mədinə şəhərinə sosioloji prizmadan nəzər saldıqda, Peyğəmbər səhabələrini iki qrupa bölmək olar. Əli (ə), Salman, Əbuzər və sair bu kimi şəxsiyyətlərin də daxil olduğu birinci qrup, Məhəmməd peyğəmbəri (s) həm dini-ibadi və həm də ictimai-siyasi işlərdə ideal rəhbər, məsum insan və Allah elçisi hesab edib, bütün əmrlərinə can-başla tabe olmuşlar. Böyük əksəriyyətin təşkil etdiyi ikinci qrup isə onu yalnız dini-ibadi cəhətdən bu səciyyələrə malik bilmişlər. Odur ki, tarixdə bu səhabələrin Peyğəmbərə (s) qarşı olan çoxsaylı etirazlarının və hətta bəzən onu ədalətsiz, qohumbaz və s. adlandırmalarının şahidi oluruq. Bunun ən bariz nümunələrindən biri onun həzrət Əli (s) barəsindəki əmrlərinin icrasız qalmasıdır. Belə ki, Peyğəmbər həzrət Əlini (s) özünun canişini təyin etsə də, bu, çox da mühüm əhəmiyyət kəsb etmədi, dünyəvi və siyasi bir işə aid edilərək, hətta qərəzsiz səhabələr tərəfindən belə qulaqardına vuruldu.
Bir sözlə, mövcud şərait Məhəmməd peyğəmbərdən (s) öz məqsədlərinin şəffaflığını tələb etmiş və təbii ki, o həzrət də reallıqla barışmışdır.
4. Düzgün və dəqiq üslublardan istifadə
İdeal siyasi rəhbər öz ideyalarının həyata keçməsi naminə yalnız düzgün və dəqiq üslublardan istifadə etməyə çalışmalıdır. Dəqiq üslublar onu ən qısa yolla hədəfə çatdırır, düzgün üslublar isə sözünun nüfuz dairəsini artırıb, ictimai dayaqlarını möhkəmləndirir.
İstifadə olunan üslub və vasitələrin dəqiq olması, yəqin ki, tam aydındır. Lakin, onların düzgünlüyü də vacibdirmi?
Tarix boyu siyasət barədə müxtəlif fikirlər söylənilmiş, fərqli mülahizələr yürudülmüşdür. Hələ qədimdən və təəssüf ki, bu günün özündə də bəzi ünsürlər fırıldaq, hoqqabazlıq və hiyləgərliyi də normal siyasi addım kimi başa düşürlər. Bu növ tərz-təfəkkürə əsasən, siyasətdə istənilən vasitə və üsullardan istifadə etmək olar .
Bu fikir ilk dəfə İtaliya siyasi xadimi, diplomat və mütəfəkkir Nikkolo Makiavelli (1469-1527) tərəfindən elmi şəklə salınmışdır. Makiavellizmə görə, qarşıya qoyulan siyasi məqsədlər naminə hər cür vasitə - zor, yalan və s.-dən istifadə etmək məqbul sayılır.
Lakin Məhəmməd peyğəmbər (s) ömrü boyu bu fikirlə mübarizə aparmış, həm məqsədinin və həm də ona çatmaq üçün istifadə etdiyi vasitə və yolların düzgün, ədalətli və müqəddəs olmasına çalışmışdır.
Hicrətin onuncu ilində Peyğəmbərin (s) bir yaş onaylıq yeganə oğlu İbrahim dünyadan köçdü. O zaman təsadüfən günəş tutuldu. Müsəlmanlar iki saat sürən bu gün tutulmasını İbrahimin ölümüylə əlaqələndirdilər.
Burada Məhəmməd peyğəmbər (s) sükut edə bilərdi. Bu sükut onun müqəddəsliyinin daha da artmasına və nüfuz dairəsinin genişlənməsinə səbəb olardı. Lakin, o həzrət bəşəri haqq yola, düzgünlüyə yönəltmək, xurafi-mifik inanclarla mübarizə, yalnız ideal və obyektiv prinsiplər naminə göndərildiyi üçün etirazını bildirib dedi: “Günəş və Ay Allahın nişanələrindəndir. Kiminsə ölümü və həyatı üçün tutulmazlar”10 .
Xeybər döyüşü zamanı bir yəhudinin irəli sürdüyü təklifin Məhəmməd peyğəmbər (s) tərəfindən rədd edilməsi də məhz bu prinsipə əsaslanır. Xatırladaq ki, sözügedən təklif, düşmən qüvvələrini məhv etməkçün onların suyuna zəhər qatmaqdan ibarət idi.
5. Elm və yetərli məlumat
Başçı və rəhbərlərə lazım olan ən önəmli amillərdən biri də elmdir. İctimai-siyasi fəaliyyətdə elm, qaranlıq gecədə götürülən çırağa bənzəyir. Elm siyasi rəhbəri yanlış addımlardan, büdrəmələrdən və kobud səhvlərdən sığortalayır. Siyasi rəhbər öz zamanının qanun-qaydalarını, yaşadığı cəmiyyətin mədəniyyətini, tarixi keçmişini, onun ehtiyaclarını və potensial imkanlarını, yaxın və uzaq ətrafda baş verən hadisələri, özünün sosial bazasını, mühüm kadrlarını, siyasi məqsədlərini və bu məqsədlərə çatmaq üçün lazım olan hərəkət proqramını və s. bilməlidir. Şahmatda olduğu kimi, siyasətdə də hadisələrə əhatəli və kompleks şəkildə baxmaq fövqəladə təsirə malikdir. Bunun üçünsə kifayət qədər elm, təcrübə və yetərli məlumat olmalıdır. Tarix, bəzi hökmdarların məlumatsızlığı ucbatından baş verən dəhşətli fəlakətlərlə doludur. Buna misal olaraq, xarəzmşahların monqollarla münasibətdə buraxdığı səhvləri və ondan törəyən milyonlarla qanlı cinayəti göstərmək olar11 .
Məlum olduğu kimi, Məhəmməd peyğəmbər (s) heç bir yerdə təhsil almamış, yazıb-oxumağı bacarmamışdır12 . Bu məsələ, Quranı-kərimin dogrudan da Allah sözü olduğunu isbat etmək üçün böyük əhəmiyyət daşıyır. Peyğəmbərlik veriləndən sonra isə Allah ona özü tərəfindən xüsusi elm bəxş etmişdir13 .
Müxtəlif hadisələr zamanı Peyğəmbərin (s) tutduğu mövqe və çıxardığı qərar onun ətraflı məlumatından xəbər verir. Qüreyşın müsəlmanlara qarşı zülm və işəncələrinin artdığı dövrdə onların başqa ölkəyə deyil, məhz Həbəşistana (Efiopiyaya) hicrət etmələrini tapşırması, sonralar Mədinəyə hicrət, romalılarla vuruşmaq, xarici ölkə başçılarına məktub və s. addımları, Məhəmməd peyğəmbərin (s) xarici ölkələr haqqında ətraflı məlumata malik olduğunu göstərir.
Peyğəmbər (s) öz səhabələrini gözəl tanıyır, hansının necə istedad və bacarığa malik olduğunu bilirdi. O, həmçinin düşmənlərini və onlardan gözlənilən təhlükəni də başa düşürdü. Məhz bu məqsədlə əmisi Abbasa müsəlman olmasını gizlədərək Məkkədə qalmağı, Qüreyşın növbəti planları barədə Mədinəni məlumatlandırmağı tapşırmış və o da müəyyən məsələlərdə Peyğəmbərə məktub göndərməklə missiyasını yerinə yetirmişdi14 .
Məhəmməd peyğəmbər (s) dövrünün müxtəlif silahları və döyüş taktikası barədə də məlumata malik olmuşdur. Hər hansı bir əməliyyat zamanı o, qabaqca heç kimə xəbər verməz və düşmənin casus şəbəkələrindən ehtiyat edərdi. Son anda öz məqsədini elan etdikdə isə, yenə də diqqətli olar və şəhərin giriş-çıxışını tam nəzarətə götürərdi. Məhz belə reydlərin birində müsəlmanların Məkkəyə hərəkəti xəbərini aparan Sara adlı bir qadın yaxalanmışdı15 .
6. Güclü intellekt, sağlam düşuncə tərzi və düzgün analiz qabiliyyəti
Siyasi lider elmli olmasıyla yanaşı, həm də güclü intellektual səviyyəyə və hadisələri düzgün analiz etmək qabliyyətinə malik olmalıdır. Zehni cəhətdən zəif və düşüncə tərzi aşağı olan insanın hər hansı bir kütlə və xalqı normal şəkildə idarə edə bilməsi absurddur. Əsl rəhbər və ictimai hərəkat başçısı hadisələrdən düzgün nəticələr çıxarmalı və qarşıya çıxacaq maneələrin proqnozunu verib onlardan çıxış yollarını planlaşdırmalıdır.
Qüreyş qəbilələri daşqın səbəbindən uçmuş Kəbəni təmir edərkən, həcərül-əsvədi, yəni müqəddəs qara daşı yerinə bərkitmək məsələsində çəkişməyə başladılar. Bütün qəbilələr bu şərəfli işi özünə aid etmək istəyirdi. Mübahisə zamanı 25 yaşlı Məhəmməd (s) oraya gəlir. Onu görən qəbilə rəisləri sevinir və çıxaracağı qərara razı olacaqlarını bildirirlər.
Məsələnin həssas olduğunu və qəbilələrin bu işə olan hədsiz rəğbətini nəzərə alan Məhəmməd (s) yerə bir əba salıb müqəddəs daşı onun üzərinə qoyur və hər qəbilədən bir nümayəndənin, əbanın bir qırağından tutmalı olduğunu bildirir. Beləliklə, müqəddəs daş bütün qəbilələrin iştirakı ilə götürülərək divara yaxınlaşdırılır və bundan sonra onu öz əlləri ilə götürub yerinə bərkidir16 .
Məhəmməd peyğəmbər (s) təkcə cavan vaxtı deyil, bütun ömrü boyu və müxtəlif şəraitlərdə öz istedad, düşüncə, düzgün mövqe seçimi, diqqət və uzaqgörənliyi ilə hamını heyran etmişdir. Ühüd döyüşündə Əbu Süfyanın "لنا عزی ٿلا عزی لكم", yəni bizim Üzza bütümüz var, amma sizin yoxunuzdur - şüarına cavab olaraq o, eyni qafiyə ilə "الله مٿلینا ٿلا مٿلی لكم", yəni Allah bizim mövlamızdır, sizinsə mövlanız yoxdur - şüarını vermişdi17 .
Məhəmməd peyğəmbər (s) məkkəli tərəfdarları ilə Mədinəyə hicrət edərkən, qarşıya çıxacaq problemləri proqnozlaşdırmış və onların hər birinə qarşı münasib çıxış yolu düşünmüşdü. Bu zaman ilk problem mühacirlərin (miqrantların) məskunlaşması idi. Bu mühacirlərin bəzisi tənha, bəzisi ailələri ilə, bəzisi isə hətta qohum-tayfaları ilə birgə köçmüşdülər. Bəziləri özləri ilə bir qədər pul götürə bilsələr də, əksəriyyəti demək olar ki, bütün olan-qalanlarını Məkkədə qoyaraq əliboş gəlmişdilər. Məhəmməd peyğəmbər (s) bu problemi həll etmək üçün özü də daxil olmaqla, mühacirləri ənsarın, yəni Mədinə müsəlmanlarının evlərində yerləşdirdi. Onların bəzisinə sahibsiz torpaqları bolüşdürdü. Sonradan gələn mühacirlərə isə yeni tikilən məsciddə yer verdi.
Məkkəlilərin hicrəti ilə, həm də Mədinədə ilk İslam dövləti təsis olundu. Quran qanunlarına əsaslanan bu dövlət cahiliyyət dövrünün çirkin ünsürlərindən qorunmalı idi. Bunun üçün isə idarəçılıkdə ciddi reformlara ehtiyac vardı. Məhəmməd peyğəmbər (s) tədricən qəbilə və tayfa münasibətlərinə söykənən siyasi sistemi ləğv edib, yerində xalqın iştirakı təmin olunan teokratik hökumət qurdu.
Peyğəmbərin (s) islahatları demək olar ki, sosial həyatın bütün sahələrini əhatə edirdi. Buna misal olaraq, adların dəyişdirilməsini də göstərmək olar. O, xoşagəlməz mənası olan Yəsrib adını dəyişib Teybə; Əbdül-Üzza, Əbdüş-şəms və digər bu tipli adam adlarını Əbdullah; Əbdüşər adını Əbdül-xeyr; Qafil adını Aqil; Əsir (çətin) quyusunun adını Yəsir (asan) adlandırmış, hətta cahiliyyət dövrünü xatırladan bəzi dag və kənd adlarında da dəyişiklik aparmışdır.
Məhəmməd peyğəmbər (s) dövrünün ən nüfuzlu siyasi xadimi və yeni dövlətin başçısı kimi qonşuluqda yaşayan yəhudi qəbilələri ilə də müəyyən münasibətdə olmuşdur. Bu münasibətlər bəzən sülh və saziş, bəzən isə müharibələrlə yadda qalmışdır.
Mədinə ətrafında yaşayan yəhudilər Peyğəmbər hökumətindən xoflanaraq daim ona arxadan zərbə vurmağa çalışmışlar. Peyğəmbər (s) onların bu niyyətini duyub, həmişə ehtiyatla hərəkət etmiş, rəsmi yazılarda, müqavilələrdə onun sözlərini təhrif etməsinlər deyə səhabəsi Zeyd ibn Sabitə yəhudi yazısını öyrənməyi tapşırmışdı18 .
Məhəmməd peyğəmbər (s) həmçinin qarşıda gözlənilən ağır və həlledici vuruşmaları və İslamın taleyində onların rolunu nəzərə alaraq, səhabəsi Tüfeyl Dəusini bəzi hərbi sirləri, o cümlədən mancanaqdan istifadəni öyrənmək üçün öz qəbiləsinin yanına göndərmişdi. Sonrakı döyüşlərdə bu üsuldan bəhrələnən müsəlmanlar, bir daha öz rəhbərlərinin uzaqgörənliyinə şahid oldular.
Məhəmməd peyğəmbərin (s) bu xüsusiyyəti barədə çox danışmaq olar. Lakin daha bir məsələyə toxunub sözümüzü bitirmək istəyirik.
Peyğəmbər (s) başa düşürdü ki, ərəb böyükləri və qəbilə başçıları İslamı qəbul etməklə öz məqam və mənsəblərini itirəcəklərindən qorxurlar. Ona görə də həmişə onlarla hörmətlə davranmış, onları imkan daxilində öz vəzifələrində saxlamağa çalışmışdır. Onun bu münasibətini başqa cür də izah etmək olar: Peyğəmbər hər hansı bir çoxluğun hörmət bəslədiyi insana böyük ehtiramla yanaşmışdır. Çünki, belə insana hörmət, həm də onun tərəfdarlarına hörmət deməkdir.
7. Proqrаmlı hәrәkәt vә tәşkilаtçılıq
İctimai-siyasi hərəkat üçün fəaliyyət proqramı tərtib edilməli, son məqsəd, həmin məqsədə çatmaq üçün görüləcək işlər, ümumi prinsip, kurs və strategiyalar müəyyənləşdirilməlidir. Bütün bunlar isə qəbul olunmuş vahid ideologiya çərçivəsində tənzim olunur.
Məhəmməd peyğəmbər (s) öz missiyasının əvvəlindən müəyyən proqram üzrə hərəkət etmiş və xüsusi təşkilatçılıqla işlərini yerinə yetirmişdir. O, 23 illik peyğəmbərlik dövründə tədrici inkişaf prinsipi əsasında hərəkət etmişdir. Lap əvvəldən qurulan bu mexanizm, Məkkə həyatında və dəvətin ilk illərində daha qabarıq şəkildə təzahür edir. Özünün həssaslığı ilə seçilən bu dövrdə o, şəraitə uyğun olaraq, Məkkə müşriklərinə və İslam düşmənlərinə qarşı hər hansı bir radikal addımdan çəkinmiş, hətta onların təhqir və işgəncələrinə qarşı belə loyal münasibətdə bulunmuşdur. Sözügedən məsələni həmin dövrdə nazil olmuş “Kafirun” surəsinin məzmunundan da anlamaq olar. Həmin surədə Peyğəmbərə buyurulur: “De ki, ey kafirlər! ...Sizin dininiz yalnız özünüz üçün, mənim dinim də yalnız özüm üçün!”19
Məhəmməd peyğəmbər (s) İslam dininin təbliğində də tədricilik məsələsinə üstünlük vermişdir. Belə ki, besətin ilk üç ilində gizli şəkildə təbliğat aparmış, öncə öz evini –Əli (ə) və Xədicəni, sonra isə bir qrup etimadlı cavanı müsəlman etmişdir. Üç ildən sonra öz açıq dəvətinə başlayarkən də, öncə qohum-əqrabalarından başlamış, sonra Məkkə və onun ətrafına təbliğatçılar göndərmiş və nəhayət, hicrətin altıncı ilində20 müxtəlif dünya ölkələrinin rəhbərlərinə, o cümlədən Roma, İran, Bəhreyn, Misir, Efiopiya, Şam, Yəmamə, Oman və digər ölkə başçılarına ünvanladığı məktublarında İslam dininin üstünlüklərini bəyan etmişdir. Sadalanan bütün bu mərhələlərdə Məhəmməd peyğəmbər (s) öncə insanların fikir və düşüncələrini, inam və əqidələrini islah etməyə çalışmış, yalnız bundan sonra onları əməli hökmlər və əxlaqi məsələlərlə tanış etmişdir.
Sözügedən tədrici inkişaf mexanizmini Məhəmməd peyğəmbərin (s) Mədinə şəhərində sakin olan müşrik və yəhudilərə qarşı münasibətində, hicrətin ilk ilində onlarla bağladığı sülh və dostluq müqavilələrində və vuruşduğu döyüşlərdə də görmək olar.
Peyğəmbərin təşkilatçılq qabiliyyətinə aid müxtəlif misallar göstərmək mümkündür. O, hələ hicrətdən əvvəl bir qrup Mədinə sakini ilə bağladığı Əqəbə peymanında öz qəbilələrinə, habelə bütün Mədinə müsəlmanlarına nəzarət etsinlər deyə, onların arasından 12 nümayəndə (nəqib) seçmişdi21 . Onun təşkilatçılıq qabiliyyəti hicrətin əvvəllərində, böhran və gərginliyin olduqca artdığı bir zamanda özünü daha aydın nümayiş etdirir. Came məscidinin tikilməsi22 , mühacir və ənsar arasında qardaşlıq peymanı23 , köhnə ad və sistemlərin dəyişdirilməsi, hərbi hazırlığın yüksək səviyyəyə qaldırılması və sair işlər buna əyani sübutdur. Hər hansı bir dövlətin, idarə və təşkilatın bir an belə rəhbərsiz qalmamasını zəruri sayan Məhəmməd peyğəmbər (s) istər Mədinədəki, istərsə də şəhər xaricindəki döyüşlərə yollanarkən, öz yerində nümayəndə qoymuş, müvəqqəti olaraq müəyyən işləri ona tapşırmışdır. Əbu Ləbabə, Səd ibn Übadə, İbn Ümm-Gülsüm, həzrət Əli (ə), Osman ibn Əffan və digərləri məhz belə nümayəndələrdəndirlər.
Məhəmməd peyğəmbər (s) hicrətin ikinci ilində idari nizamnamə tərtib etmiş və orada öz dövlətinin əsas prinsiplərini və onunla xalq arasında olan hüquqi münasibətləri bəyan etmişdir24 .
İslam dini Ərəbistan yarımadasının digər bölgələrinə yayıldıqdan və yeni dövlətin əraziləri genişləndikdən sonra Məhəmməd peyğəmbər (s) müxtəlif şəhərlərə valilər təyin edir və vergi məmurları göndərirdi. Məmurlardan fərqli olaraq, valilər geniş səlahiyyətə malik olub, yerlərdə dövlətin təmsilçisi hesab olunurdular. Belə valilərə misal olaraq Əli ibn Əbu Talib (ə), Əmr ibn As, Əbu Musa Əşərini, vergi məmurlarına isə Əbu Süfyan, Əbdürrəhman ibn Ouf, Əbu Übeydə və digərlərini göstərmək olar.
SOSİAL MÜNASİBƏTLƏRDƏ EHTİYAC DUYULAN KEYFİYYƏTLƏR
1. Gözəl əxlaq
Gözəl əxlaq və mehriban davranış tərzi ictimai mühitlə əlaqədə ehtiyac duyulan ən zəruri xüsusiyyətlərdəndir. Bəzən ən möhkəm arqumentlərin belə bacarmadığı iş, gözəl əxlaq və mehriban rəftar sayəsində tez bir zamanda mümkün olur.
Mədəniyyətin ən mühüm göstəricilərindən hesab olunan davranış tərzi ictimai-siyasi liderlər üçün xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Etik normalara sığmayan hərəkətlər rəhbərin imicinə zərbə vurur, ictimai dayaqlarını sarsıdır.
Məhəmməd peyğəmbərin (s) gözəl əxlaqına dair geniş tədqiqatlar aparılmış, çoxsaylı əsərlər yazılmışdır. Onu isbat edəcək ən güclü dəlilllər isə Quran ayələrindən ibarətdir. Allah-taala buyurur: “(Ey Peyğəmbər!) Heç şübhəsiz ki, sən əzəmətli əxlaq sahibisən”25 .
“Sənin onlarla yumşaq və mehriban davranman Allahın rəhməti sayəsində mümkün oldu. Amma əgər kobud və daşürəkli olsaydın, şübhəsiz, ətrafından dağılardılar”26 .
Məhəmməd peyğəmbərin (s) dinləyicilik qabiliyyəti o qədər yüksək idi ki, münafiqlər onu “qulaq” adlandırır və hər deyilənə inandığını zənn edirdilər. Bu barədə Qurani-kərimdə buyurulur:
“(O münafiqlərin) bəzisi Peyğəmbəri incidərək: “O, qulaqdır”-deyirlər. De ki, yaxşı qulaq olmaq sizin xeyrinizədir”27 .
Məhəmməd peyğəmbər (s) Mədinə şəhərinə hicrət etdikdə, mədinəli müsəlmanlar onu böyük təntənə ilə qarşılayıb, hərəsi öz evinə dəvət edirdi. O isə heç kimin xətrinə dəyməmək üçün, dəvəsinin oturacağı yerdə qonaq olacağını bildirdi. Dəvə, Əbu Əyyub Ənsarinin evinin yanında oturduğundan, Peyğəmbər də bir müddət həmin evdə yaşamalı oldu28 .
Məhəmməd peyğəmbər (s) digər sultanlardan fərqli olaraq, çox təvazökar, mehriban və qayğıkeş bir rəhbər idi. Came məscidinin tikintisi zamanı hamı kimi işləyir29 , yer qazır, torpaq daşıyırdı, öz səhabələrilə bir yerdə oturarkən məclisin yuxarı-aşağı tərəfləri bilinməsin deyə, hamını dairəvi şəkildə əyləşdirir, onlardan seçilmirdi.
Bir gün səfərdə olarkən bir qoyun kəsib, yemək hazırlamaq lazım oldu. Səhabələrin biri dedi: “Başını mən kəsərəm”. O birisi dedi: “Dərisini mən soyaram”. Daha birisi dedi: “Bişirmək mənim boynuma”. Peyğəmbər buyurdu: “Odunu mən yığaram”. Səhabələr dilləndilər: “Ey Allahın rəsulu! Odunu da biz yığarıq, siz zəhmət çəkməyin”.
Peyğəmbər cavab verdi: “Bilirəm ki, bunları edərsiniz, lakin özümü sizdən fərqləndirmək istəmirəm. Allah belə bəndələri sevmir”30 .
Müsəlmanlar yeni doğulan uşaqlarını Peyğəmbərin yanına gətirir, onlara ad qoyub, dua etməsini istəyirdilər. Bəzən elə olurdu ki, Peyğəmbər onları qucağına götürdükdə bövl edir və üstünü murdarlayırdılar. Valideynlər əsəbiləşib uşağın üstünə qışqırsalar da, o, özündən heç bir narahatlıq büruzə vermir, yalnız onlar getdikdən sonra paltarını suya çəkirdi31 .
Məhəmməd peyğəmbər (s) adətən müşk ətrindən istifadə edər, ətri uzaqdan duyular, özünü görməsələr də gəldiyini bilərdilər. Evdən çıxarkən saçlarını darayıb səliqəyə salardı32 .
O, bəzən səhabələrlə zarafatlar edir, lakin heç vaxt şər`i hədləri aşmır, yalan danışmırdı. Bir gün bir qoca qarı ona dedi ki, mənim üçün dua edib, Allahdan cənnət istə. Peyğəmbər buyurdu: “Qoca qarılar cənnətə daxil olmazlar”. Qarının narahat olduğunu gördükdə isə gülümsünüb, əlavə etdi: “Öncə cavanlaşar, sonra cənnətə girərlər”33 .
Rastlaşdığı adama, hətta uşaq olsa belə, ondan qabaq salam vermək, əllə görüşdükdə qarşı tərəf çəkmədən əlini çəkməmək, İslam peyğəmbərinin əxlaqi xüsusiyyətlərindən daha birisidir. Hər hansı bir ehtiyaclı ondan bir şey istədikdə istəyini yerinə yetirər, mümkün olmadıqda isə gözəl sözlərlə yola salardı34 .
Məhəmməd peyğəmbər (s) insanların hidayət olunmasını ürəkdən arzulayır, kafirlərin halına acıyırdı. O, cəhalət girdabında inləyən, lakin haqdan qaçan kütlələrdən, xalqlardan ötrü o qədər əzab çəkirdi ki, Allah-taala Qurani-kərimdə buyurdu: “Onlar iman gətirmirlər deyə, bəlkə özünü həlak edəsən?! Əgər istəsək, onlara səmadan bir ayə (möcüzə) endirərik, boyunları onun qarşısında əyilər (və səssiz-səmirsiz haqqa tabe olarlar)”35 .
O, kafir və münafiqlərdən nə qədər əziyyət görsə də, bir dəfə də olsun nifrin etməmiş, onlara əzab diləməmişdir. Ühüd döyüşündən sonra onun çoxlu yara aldığını görən bir şəxs dedi: “Düşmənə nifrin etmək istəmirsənmi?” Bu sualdan sonra Peyğəmbərin etdiyi dua isə belə oldu: “İlahi, mənim qövmümü hidayət et,( onlar nə etdiklərini anlamırlar)!”36
Bir sözlə, aləmlərə rəhmət olaraq göndərilən Məhəmməd peyğəmbər (s) ictimai-siyasi rəhbərlərə lazım olan əxlaq və etikanın, davranış tərzinin ən gözəl formasına malik olmuşdur. O, insanlara qarşı mehriban, gülərüz və təvazökar olmuş, hamının şəxsiyyətinə hörmətlə yanaşmış, özünə görə heç kimin çətinliyə düşməsinə razılıq verməmiş, eqoizm və təkəbbürlülükdən uzaq durmuşdur.
2. Şəffaf keçmiş
Siyasi liderlər haqqında dolaşan fikirlərdən bir qismi də onların keçmişlərilə bağlı məsələlərdir. Onların kimliyi, milliyyəti, haralı olması və sair bu kimi suallar insanlar üçün böyük əhəmiyyətə malikdir. Məhz buna görə də, hər hansı bir şəxsin ləkəli və yaxud qaranlıq keçmişi, onun ictimai fəaliyyətinin qarşısında duran ən böyük maneələrdən sayılır.
Şübhə yoxdur ki, Məhəmməd peyğəmbər (s) İbrahim və İsmayıl peyğəmbərlərin nəslindəndir. Onun bütün ata-babaları monoteist olmuş və heç bir qondarma rəblərə ibadət etməmişlər. O, Məkkənin əsas sakini və ən nüfuzlu tayfası olan Qüreyşə, üstəlik bu tayfanın ən şərəfli, hörmətli və səxavətli qəbiləsi olan Bəni-Haşimə mənsub olmuşdur.
Məhəmməd peyğəmbərin (s) öz hərəkatına başlamazdan qabaqkı 40-43 illik həyatı tam şəffaflığı ilə hamıya məlum idi. Hələ cavan ikən onu Məhəmməd Əmin adlandırıb, ən etimadlı şəxslərdən biri kimi tanıyırdılar37 . İyirmi yaşında ikən o, məzlumları müdafiə etmək məqsədilə yaradılan "Hilful-füzul" birliyinin üzvlərindən olmuşdu38 .
Məhəmməd peyğəmbər (s) bir müddət ticarətlə məşğul olmuş və 25 yaşında Xədicəylə ailə həyatı qurmuşdur. O, ömrü boyu Allahdan qeyrisinə ibadət etməmiş, cahillik dövrünün çirkinliklərinə bulaşmamışdır. Digər cavanlardan və öz yaşıdlarından fərqli olaraq, heç zaman şərab, qumar, zina və s. fəsadlara meyl göstərməyən Peyğəmbər, bəzən Məkkə mühitindən sıxılır və Həra mağarasına sığınıb bir müddət şəhərdən uzaqlaşmağa məcbur olurdu.
Məhəmməd peyğəmbərin (s) kecmişi o qədər şəffaf və təmiz idi ki, peyğəmbərliyinin əvvəllərində Səfa dağına çıxıb Qüreyş müşriklərinə dedi: "Əgər bu dağın arxasından bir düşmən ordusunun sizə hücum etdiyini söyləsəm, inanarsınızmı?" Onlar dedilər: "Bəli, inanarıq. Biz heç zaman sənin yalan danışdığını görməmişik"39 .
3. Ədalət
Ədalətli olmaq ictimai-siyasi rəhbərlərin xüsusi imtiyazlarından sayılır. Zalım insanların yalnız zor gücünə rəhbərlik etmələri mümkündür. Əsl rəhbərlik isə batinlərə rəhbərlik etmək, qəlb və ruhlara hakim olmaqdır və bu, ədalət və digər mənəvi dəyərlər olmadan mümkün deyil.
Tarixi dəlillər bütün aydınlığı ilə Məhəmməd peyğəmbərin (s) çox ədalətli bir rəhbər olduğuna şəhadət verir. Yaşadığı 63 il ərzində heç kimə qarşı haqsızlıq göstərməmiş, zülm və cinayət işlətməmiş, tutduğu mövqedən sui-istifadə etməmişdir. O, ən adi məsələlərdə belə ədalətli rəftar edir, hamı kimi işləyir, zəhmət çəkir və bəzən günlərlə ac qalırdı.
Məhəmməd peyğəmbərə (s) görə, millətpərəstlik, yerlibazlılıq, qohumbazlılıq və sair bu tip işlər cəmiyyəti məhvə sürükləyən, normal idarəetməni əngəlləyən amillərdəndir. O, insanlara onların təqva və əxlaq, ləyaqət və bacarıqlarına əsasən qiymət verir, zənci Bilalı, fars Salmanı və yəmənli Əmmarı digərlərindən fərqləndirmirdi.
Məkkə şəhərini fəth etdikdən sonra Haşim övladlarını, yəni öz qohum-əqrabasını toplayıb buyurdu:
"Ey Haşim və Əbdül-Müttəlib övladları! Mən Allahın sizə göndərdiyi elçiyəm, hamınızı sevirəm. Deməyin ki, Məhəmməd (s) bizdəndir. Allaha and olsun ki, mənim dostum, sizin içinizdə olub-olmadığına görə təyin olunmur. Mənim dostlarım yalnız təqvalı olanlardır. Olmaya ki, qiyamət günü sizi dünyanı aparan halda, başqalarını isə axirəti aparan halda görüm. Agah olun, bilin ki, mənim əməllərim yalnız özüm üçün, sizin əməlləriniz də özünüz üçündür"40 .
Bədr döyüşünə hazırlıq zamanı Məhəmməd peyğəmbər (s) Səvad ibn Qəziyyənin cərgədən çıxdığını gördü. Nizə ilə yavaşca qarnına vurub, düzgün durmasını əmr etdi. Bu zaman Səvad etiraz edib dedi: "Ey Allahın rəsulu! Allah səni haqq və ədalət üçün göndərib, sənsə məni incitdin". Peyğəmbər buyurdu: "İntiqam al!" Səvad intiqam alacağı yerdən öpdü və Peyğəmbərin təəccübünə cavab olaraq dedi: "Bu döyüşdə ölə bilərəm, son dəfə sənə toxunmaq istədim"41 .
4. Əmanətdarlıq
Az öncə qeyd etdiyimiz kimi, Məhəmməd peyğəmbər (s) hələ cavan ikən Əmin, yəni əmanətdar ləqəbi ilə məşhur olmuşdur. Səfərə çıxmaq istəyən məkkəlilər öz qiymətli əşyalarını ona tapşırırdılar. Onun bu əmanətdarlığı, əhdə vəfası peyğəmbər olduqdan sonra da davam etmişdir. Belə ki, sahibinin kimliyindən asılı olmayaraq, bütün əmanətləri öz sahibinə qaytarar, heç kimin sirrini faş etməz, hətta müşrik və yəhudilərlə bağladığı müqavilələrə belə sadiq qalardı. O, həmçinin bu barədə buyurmuşdur: “(Ona tapşırılan) əmanətə qarşı diqqətsizlik göstərən şəxs bizdən deyil”42 .
5. Cazibə, ünsiyyət
Sosial münasibətlərdə lazım olan xüsusiyyətlərdən bir qismi də cəzbetmə qüvvəsi, insanlarla normal ünsiyyət qurmaq məharəti və natiqlikdir. Özüylə cəmiyyət arasında normal əlaqə yaradıb, onları məqsədlərinin zəruriliyinə inandırmaq, həmin məqsədlər naminə mübarizəyə cəzb etmək, güclü nitqi ilə təsir göstərib, bu və ya digər səmtə sövq etdirmək, rəhbərlərin müvəffəqiyyət qazanmasında müstəsna rol oynayır.
Məhəmməd peyğəmbərin (s) güclü cəzbetmə qüvvəsi, insanların fikir və düşüncələrinə maksimum təsir göstərmək qabiliyyəti, onların daxilində ciddi oyanış, özünütanıma və özünəqayıdış hissi yaratmaq qüdrəti var idi. Belə ki, müşriklər onu sehrkar adlandırıb, camaatı ovsunladığını söyləyirdilər. Doğrudan da, haqq axtarışında olan, sağlam düşünə bilən və mövcud inamlarına qarşı kor təəssübü, inadkarlığı olmayan insanların Peyğəmbərlə yalnız bircə görüşü və bir neçə dəqiqəlik söhbəti, onların İslam dinini qəbul etmələrini şərtləndirirdi. Məhz bunun qarşısını almaq məqsədilə, Məkkə böyükləri Kəbənin ziyarətinə gələn bütpərəst həmməsləklərinə onun sözlərinə qulaq asmağı qadağan etmişdilər43 . Bəzi zəvvarlar isə bu məqsədlə hətta qulaqlarına pambıq tıxamaqdan belə çəkinmirdilər44 .
Hüdeybiyyə sülhü zamanı Məkkə əyanlarının nümayəndəsi kimi Peyğəmbərlə danışıqlar aparan Ürvə ibn Məsud qayıtdıqdan sonra onun haqqında bu sözləri demişdi: "Mən indiyə qədər Roma, İran və Efiopiya padşahlarının yanında olmuşam, amma onların heç birinin Məhəmməd (s) qədər sevildiyini görməmişəm. Məhəmməd (s) hər hansı bir əmr verdikdə, dərhal icra olunur, dəstəmaz aldıqda, onun suyundan [təbərrük məqsədilə] götürmək üçün qələbəlik yaranır. O danışdıqda, hamı sakit olur və sonsuz ehtiramla gözlərini ona dikirlər"45 .
Müxtəlif qrupları İslam bayrağı altında birləşdirmək, onları sağlam ideyalara cəzb etmək üçün Məhəmməd peyğəmbər (s) təkcə öz fitri istedadından deyi, həm də digər vasitələrdən istifadə etmişdir. Onun bəzi qəbilələrdən olan nikahları, habelə vasitəçilik edərək cavan möminləri nüfuzlu şəxslərin qızları ilə evləndirməsi, eyni zamanda cəzbetmə xarakteri də daşıyırdı.
Qurani-kərimdə də vurğulanan "təliful-qulub" prinsipi46 , yəni qərəzsiz kafirlərə maddi yardım göstərməklə onlarda İslama qarşı meyl yaratmaq, Məkkənin fəthindən sonra Əbu-Süfyan, Hind, Vəhşi və digər qatı düşmənlərin bağışlanması da məhz bu məqsədlə həyata keçmişdir.
6. Ehtiyat, nəzarət və qayğı
Müsəlmanlarla bağlı heç bir şeyə biganə yanaşmayan Məhəmməd peyğəmbər (s) lazım olduğu təqdirdə, xüsusilə həssas dönəmlərdə ehtiyatlı hərəkət eləmiş, cəmiyyətdə baş verən proseslərə, habelə özünün vali və nümayəndələrinə ciddi nəzarət etmişdir.
Məhəmməd peyğəmbərin (s) ehtiyatlı davranması haqqında bir qədər öncə danışmışıq. O, bəzi döyüşlərə yollanarkən, düşmən casuslarından ehtiyat edib öz məqsədini bildirməz və yalnız son anlarda bu barədə məlumat verərdi. Mədinə şəhərinə hicrəti zamanı da öz niyyətini gizli saxlamış və məxfi surətdə Məkkə şəhərini tərk etmişdi.
Məhəmməd peyğəmbər (s) ömrü boyu laqeydlik və səhlənkarlıqdan uzaq durmuşdur. Lakin təəssüflər olsun ki, bəzi müsəlmanlar özündən sonra heç bir canişin təyin etməməsini söyləyərək, onu öz ümmətinin gələcək taleyinə qarşı laqeyd bir rəhbər kimi qələmə verirlər. Halbuki saysız-hesabsız dəlillərin göstərdiyi kimi, o, dəfələrlə bu barədə məlumatlar vermiş və həzrət Əlinin (ə) Allah tərəfindən bu məqama seçildiyini bildirmişdi.
7. Məşvərət
Siyasi rəhbərlər üçün zəruri sayılan növbəti məsələ məşvərət məsələsidir. İnsan nə qədər ağıllı, elmli və təcrübəli olsa da, heç zaman digərləri ilə məşvərət və məsləhətləşməkdən ehtiyacsız ola bilməz. Məşvərətdən boyun qaçıran rəhbərlər öz təkəbbürlülüklərini sübut etməkdən əlavə, həm də ideal və mütərəqqi qərarlar qəbul etməkdən məhrum olur və çox asanlıqla öz tərəfdarlarının mühüm bir hissəsini əldən verirlər.
Allah-taala Qurani-kərimdə Məhəmməd peyğəmbərə (s) möminlərlə məşvərət etmək əmrini vermiş47 və təbii ki, o da uyğun əmrə tabe olmuşdur. Amma sözsüz ki, söhbət şəri hökmlərdə yox, əməli və icrai məsələlərdə edilən məşvərətdən gedir. Məhz buna görədir ki, Peyğəmbər Bədr döyüşü zamanı müsəlmanların sudan uzaq yerdə düşərgə salmasını əmr edərkən Hübab ibn Mənzər soruşdu: "Ey Allahın rəsulu, bu seçiminiz Allahın fərmanıdır, yoxsa öz fikriniz?" Peyğəmbər buyurdu: "Bu barədə xüsusi fərman yoxdur". Hübab dedi: "Bura münasib deyil, əmr edin Bədr quyularının yaxınlığında bir yer seçilsin". Peyğəmbər onun fikrini bəyənib uyğun şəkildə fərman verdi.
Məhəmməd peyğəmbər (s) möminlərlə məsləhətləşir, despot və tiranlardan fərqli olaraq, əksəriyyətin qəbul etdiyi qərar üzrə hərəkət edirdi (bunu İslami demokratiyanın təzahürü kimi də qiymətləndirmək olar). Belə ki, Ühüd döyüşü ərəfəsində, Məkkə müşriklərinin Mədinəyə doğru yürüşü xəbərini alan Peyğəmbər hərbi şura təşkil etdi. Özü müsəlmanların şəhərdə qalıb müdafiə olunmasını daha əlverişli hesab etsə də, şura üzvlərinin əksəriyyətinin fikri ilə razılaşıb, müvafiq göstəriş verdi48 . Lakin sonrakı hadisələr və müsəlmanların bu döyüşdəki nisbi məğlubiyyəti göstərdi ki, Mədinədə qalmaq müsbət nəticələrlə sonuclana bilərdi.
Bunlardan əlavə, Məhəmməd peyğəmbər (s) digər yerlərdə – o cümlədən, Əhzab, Təbuk, Bəni–Nəzir və Bəni–Qüreyzə döyüşlərində, habelə Hüdeybiyyə sülhü və Məkkənin fəthi zamanı da öz səhabələrilə məşvərətlər etmişdir.
8. İctimai birlik və qruplararası vəhdət yaratmaq
İctimаi-siyаsi hәrәkаt vә sosiаl idаrәеtmәdә әsаs mәsәlәlәrdәn biri dә аyrı-аyrı fәrdlәr vә qruplаr аrаsındаkı vәhdәt vә birlik mәsәlәsidir. Birlik olmаyаn yеrdә müvәffәqiyyәtdәn dаnışmаğа dәymәz. Birlәşmәyi bаcаrmаyаn cәmiyyәt mәğlubiyyәtә mәhkumdur. Tәfriqәyә uğrаyаn millәtin dахili qruplаrı öz qüvvәlәrini bir-birinә qаrşı istifаdә еdir vә nәticәdә düşmәn qаrşısındа gücsüz qаlırlаr. Tаriх boyu bir çoх хаlqlаr mәhz tәfriqә vә аyrısеçkilik sәbәbindәn pаrçаlаnmış vә хаrici istismаrçılаrа yеm olmuşlаr.
ӿn хırdа qrup bаşçılаrındаn tutmuş әn nüfuzlu bеynәlхаlq lidеrlәrә qәdәr bütün ictimаi-siyаsi rәhbәrlәr, öz tәrәfdаrlаrının birlik mәsәlәsinә olduqcа ciddi yаnаşmаlı vә bu sаhәdә gözlәnilәn hәr hаnsı bir tәhlükәyә qаrşı lаzımi tәdbirlәr görmәlidirlәr. ӿgәr bu tәdbirlәr gеcikәrsә, әvvәlki vәziyyәtә qаyıtmаq, qüvvәlәri vаhid rәhbәrlik аltındа sәfәrbәr еtmәk vә onlаrı ümumi mәqsәdlәrә doğru istiqаmәtlәndirmәk üçün qаt-qаt аrtıq еnеrжi, zаmаn vә mаliyyә mәnbәyi lаzım olаcаqdır.
Mәlum olduğu kimi, Pеyğәmbәr (s) zаmаnı Mәdinә şәhәrindә yаşаyаn әrәblәr, әsаsәn iki böyük qәbilәni - “Ous” vә “Хәzrәc” qәbilәlәrini tәmsil еdirdilәr. Bu iki qәbilә аrаsındа uzun illәrdәn bәri dаvаm еdәn qаnlı döyüşlәr sәngimәk bilmirdi. Onlаrın, Mәhәmmәd pеyğәmbәri (s) öz şәhәrlәrinә dәvәt еtmәlәrinin әsаs sәbәblәrindәn biri dә, hәr iki tәrәfin cаnа doyduğu bu döyüşlәr idi.
Pеyğәmbәrin (s) hicrәti ilә, Mәdinә şәhәrinin uyğun gәrginliyinә Mәkkә әrәblәrinin kütlәvi miqrаsiyаsı dа әlаvә olunmuşdu. Хаtırlаtmаq lаzımdır ki, mәkkәlilәr şimаl, mәdinәlilәr isә cәnub әrәblәri sаyılırdılаr. Bunа әsаsәn, miqrаntlаrın gәlişilә şәhәrin dеmoqrаfik vәziyyәti olduqcа аğırlаşmışdı. Ozаmаnkı ifrаt tәәssübkеşliyi dә nәzәrә аlsаq, fәrdlәr аrаsındаkı hәr hаnsı bir konflikt dаhа böyük diаpаzondа dаvаm еdә vә qаrşısıаlınmаz аcı nәticәlәrlә sonuclаnа bilәrdi.
Bu аrаdа Pеyğәmbәr (s) bütün qruplаrı rәsmi olаrаq tаnımаlı, fikir vә düşüncәlәri bir-birinә yахınlаşdırmаlı, rәqаbәtlәri düzgün sәmtә yönәltmәli vә cәmiyyәtdә ümumi birlik аb-hаvаsı yаrаtmаlı idi.
Mәhәmmәd pеyğәmbәr (s) bu mәqsәdlә bir sırа tәdbirlәr hәyаtа kеçirdi. O cümlәdәn, müsәlmаnlаrı аyrı-аyrı nаmаz qılmаqdаn çәkindirib, bir növ vәhdәt simvolu olаn cаmааt nаmаzlаrını tәşkil еtdi. Şimаllı vә cәnubluluğundаn, әdnаnlı vә qәhtаnlılığındаn, vаrlı vә kаsıblığındаn аsılı olmаyаrаq, bütün müsәlmаnlаr cаmааt nаmаzı sırаlаrındа bәrаbәr dаyаnır vә bir-birindәn sеçilmirdilәr.
İctimаi birliyin yаrаnmаsındа, “mәn”lәrdәn “biz”ә vә yахud аyrı-аyrı "biz"lәrdәn vаhid "biz"ә doğru kеçid prosеsindә, gündәlik nаmаzlаrdа dәfәlәrlә tәkrаr olunаn zikr vә duаlаrın cәm hаldа işlәdilmәsi dә mühüm rol oynаmışdır. Bütün müsәlmаnlаrın еyni olаrаq Аllаhа, “İyyаkә nәbudu” (yаlnız sәnә ibаdәt еdirik), “İyyаkә nәstәin” (yаlnız sәndәn kömәk istәyirik) vә sаir ibаrәlәrlә üz tutmаlаrı, hәm dә onlаrа birlik ruhu аşılаyırdı. Hәmçinin Pеyğәmbәr (s) müsәlmаnlаrа tаpşırırdı ki, duа еdәrkәn təkcə özünüz üçün deyil, digәr müsәlmаnlаr üçün də duа еdin49 .
Mәhәmmәd pеyğәmbәr (s) Qurаn mәntiqinә әsаslаnıb, fәzilәt vә üstünlüyü qürеyşli vә mәkkәli olmаqdа, Pеyğәmbәrә (s) sığınаcаq vеrәn fәdakаr әnsаr qrupunun üzvlüyündә vә yахud digәr işlәrdә dеyil, yаlnız imаn vә tәqvаnın çoхluğundа bilir vә bu yollа onlаrın аrаsındа mövcud olаn rәqаbәtlәri düzgün sәmtә vә dәyәrli işlәrә doğru yönәldirdi.
Mәhәmmәd pеyğәmbәr (s) hәlә hicrәtin ilk аylаrındа müsәlmаnlаr аrаsındа “Qаrdаşlıq pеymаnı” yаrаtdı50 . Gözlәnilәn tәfriqәlәrin qаrşısını аlmаq mәqsәdilә yаrаdılаn bu әlаqә хüsusi әqd – “Qаrdаşlıq әqdi” ilә icrа olunurdu. Bu tәdbirlә mәkkәli vә mәdinәli müsәlmаnlаr, hаbеlә ouslu vә хәzrәclilәr аrаsındа fәrdi vә ictimаi әlаqәlәr möhkәmlәndirildi, miqrаntlаrın iqtisаdi vәziyyәti nisbәtәn yахşılаşdı vә tәnhаlıqdаn çıхıb, Mәdinә hәyаtınа аlışmаğа bаşlаdılаr.
Pеyğәmbәrin (s) bu yönümdә аpаrdığı siyаsәtlәrdәn biri dә “Cаmе”, yәni ümumi mәscidin tikilmәsi idi. O zаmаn Qubа mәscidi, ӿnsаr mәscidi vә Bәni ӿbdül-ӿşhәl mәscidlәri mövcud idi. Lаkin, onlаrın hаmısı mәhәllә vә qәbilә mәscidlәri sаyılırdı. Bu vәziyyәtin doğurаcаğı tәhlükәlәri böyük ustаlıqlа sеzәn Mәhәmmәd pеyğәmbәr (s) bütün müsәlmаnlаrın iştirаkı ilә Mәdinә şәhәrindә ümumi vә mәrkәzi Cаmе mәscidinin inşаsınа bаşlаdı51 .
Qruplаrаrаsı birlik mәqsәdilә görülәn işlәrdәn dаhа birisi, müхtәlif qәbilәlәr аrаsındа qurulаn nikаh mәrаsimlәri idi. Pеyğәmbәr (s) öz nüfuzundаn istifаdә еdib, subаy cаvаnlаrı аyrı-аyrı qәbilәlәrin vә hәttа qәbilә bаşçılаrının qızlаrı ilә еvlәndirir, аilә münаsibәtlәri әsаsındа onlаrı bir-birinә yахınlаşdırmаğа çаlışırdı.
Tаriхi ingilis mәsәli olаn “Pаrçаlа, hökm sür!” siyаsәti Pеyğәmbәr (s) zаmаnındаn bu günәdәk İslam düşmәnlәrinin әlindә “dәstәksiz хәncәr” vә “pаslаnmаyаn silаh”52 olmuşdur. Mәhәmmәd pеyğәmbәr (s) bu mәsәlәyә çoх böyük hәssаslıqlа yаnаşmış vә gözlәnilәn tәhlükәlәrә qаrşı profilаktik tәdbirlәr görmüşdür.
İslam düşmәnlәrinin vә istismаrçı qüvvәlәrin bu günümüzәdәk müsәlmаnlаrа qаrşı istifаdә еtdiklәri әn böyük tәfriqә vаsitәlәrindәn biri də Millәtçilik mәsәlәsidir. Bu dindә vәtәnә mәhəbbәt hissi nә qәdәr müsbәt qаrşılаnsа dа, qаtı tәәssübkеşlik, digәr millәtlәrә qаrşı nаsionаlist аyrısеçkiliyi vә аqrеssiv münаsibәtlәr әslа mәqbul sаyılmır. Bir zаmаnlаr Аtаtürkün vә ondаn sonrа digәrlәrinin: “Biz әvvәlcә türk, sonrа müsәlmаnıq” – tеzisinin әksinә olаrаq, Mәhәmmәd pеyğәmbәr (s) ilk növbәdә özünü müsәlmаn vә Аllаh bәndәsi аdlаndırırdı. Onun fikrincә, müsәlmаnlаrın vәhdәt vә iqtidаrı yаlnız o zаmаn müyәssәr olа bilәr ki, bütün millәtlәr vаhid İslam bаyrаğı аltındа birlәşsinlәr.
Mәhәmmәd pеyğәmbәrin (s) bu mövqеyini hәm onun özünün vә hәm dә müqәddәs dinin coğrаfi vә еtnik münаsibәtlәrin fövqündә durmаsı ilә izаh еtmәk olаr. Çünki, İslam dini tәkcә әrәblәrә yoх, bütün bәşәriyyәtә аid olаn cаhаnşümul qаnunlаr dinidir. Bunа görә dә hәm Qurаni-kәrimdә vә hәm Pеyğәmbәrin (s) sözlәrindә “millәt” yox, “ümmәt” sözündәn istifаdә olunmuşdur53 . Ümmәt dеdikdә isә, bütün müsәlmаnlаrın tәmsil olunduğu vаhid İslam ümmәti nәzәrdә tutulur.
Mәhәmmәd pеyğәmbәrin (s) tәsis еtdiyi yеni dövlәtdә dә vәhdәt prinsiplәri hаkim olmuşdur. Bеlә ki, dövlәtin әrаzisi аyrı-аyrı ştаtlаrа vә fеdеrаtiv vаhidlәrә dеyil, unitаr dövlәt quruluşu әsаsındа inzibаti vаhidlәrә bölünürdü.
Bütün bunlаrdаn әlаvә, Pеyğәmbәr (s) bütün müsәlmаnlаrı vәhdәtә, аrаlаrındаkı әdаvәtlәri kәnаrа qoymаğа, bir-birinә qаrşı bәd gümаnlаrdаn çәkinmәyә, mеhribаn olmаğа, hаbеlә bir-birinә kömәk еtmәk, sаlаm vеrmәk, sәhvlәri bаğışlаmаq vә sаir әхlаqi dәyәrlәrin qorunmаsınа vә hаmının qәbul еtdiyi müştәrәk inаmlаr әtrаfındа birlәşmәyә çаğırmışdır. O buyurmuşdur: “Müsəlmanın öz müsəlman qardaşının boynunda altı haqqı var: (Müsəlman müsəlmanı) gördükdə ona salam verməli, xəstələndikdə baş çəkməli, asqırdıqda sağlamlığı üçün dua etməli, öldükdə məclisinə getməli, dəvətini qəbul etməli, özünə arzuladığı şeyləri ona da arzulamalı və özünə bəyənmədiyi şeyləri ona da bəynməməlidir”54 .
9. Qətiyyət
İdarəetmədə rəhbərləri üç qrupa bölmək olar:
1) Mazoxist rəhbərlər: Bu növ rəhbərlər cürətsiz və başıaşağı olur, öz hisslərini büruzə verməyə çətinlik çəkir və qətiyyətsiz olduqlarından məqsədlərinə çata bilmirlər.
2) Sadist rəhbərlər: Belə rəhbərlər qəddarlığa qeyri-normal ehtiraslı olmaqla, digərlərinə əzab verməkdən ləzzət alırlar. Onlar başqalarının hüququnu pozmaqla öz məqsədlərinə çatır və nisbi müvəffəqiyyət əldə edirlər.
3) Qətiyyətli rəhbərlər: Belə rəhbərlər cəsarətli və cürətli olmaqla yanaşı, heç kimin hüququnu pozmadan öz məqsədlərinə nail olur, qarşılarındakı maneələri aradan qaldırmağı bacarırlar.
Tarixi mənbələrin də göstərdiyi kimi, Məhəmməd peyğəmbər (s) nə cürətsiz və qətiyyətsiz olmuş və nə də digərlərinin hüququna təcavüz etməkdən ləzzət almışdır. O, özünün qətiyyətli rəhbərliyi ilə hökuməti və cəmiyyəti idarə etmiş, ən həssas anlarda belə despotizm və diktaturadan uzaq durmuşdur.
Sözügedən mövzuya misal olaraq, "Bəni Qeyn-qa" döyüşünün başvermə səbəblərini göstərmək olar. Məlum olduğu kimi, "Qeyn-qa" qəbiləsi Mədinə ətrafında yaşayan böyük yəhudi qəbilələrindən biri idi. Məhəmməd peyğəmbərin (s) hicrətindən sonra bu qəbilənin adamları yerli-yersiz onunla mübahisə və mücadilələr edir, müxtəlif bəhanələrlə işləri əngəlləməyə çalışırdılar.
Bir gün bir müsəlman qadın Qeyn-qa bazarında oturmuşdu. Bu zaman bir yəhudi zərgər gizlicə onun paltarını oturduğu yerə bağladı. Ayağa durduqda paltarı dartılan qadın yəhudi kişilərin gülüşləri ilə üzləşməli oldu. Qadının harayına gələn bir müsəlman yəhudi zərgəri öldürdü, əvəzində digər yəhudilər də onu öldürdülər.
Yəhudilərin fitnəsindən, müqavilə və sazişləri pozmasından cana doyan Məhəmməd peyğəmbər (s), xəbəri eşidən kimi döyüş əmri verib, onları mühasirəyə aldı, hamısını şəhəri tərk etməyə məcbur etdi55 .
Oxşar məsələ "Bəni-Qüreyzə" yəhudiləri ilə də baş verib. Belə ki, Əhzab (Xəndək) döyüşü zamanı Peyğəmbərlə bağladıqları müqaviləni pozub Məkkə qoşunlarına kömək göstərən bu yəhudilər, döyüş qurtardıqdan sonra onun qətiyyətli addımları nəticəsində tərk-silah edildilər56 .
Məhəmməd peyğəmbər (s) şəri hökmlərin icrasında da sonsuz qətiyyət göstərmişdir. Hökmü yalnız Allaha məxsus olan, əfvinə icazə verilməyən məsələlərdə onların icrasını labüd sayan Peyğəmbər bu yolda heç nədən çəkinməmişdir. Taiflilərin, müsəlman olmalarını namazın istisnasıyla və yaxud bütlərini bir müddət daha saxlamaqla şərtləndirmələrinə verdiyi rədd cavabları57 da bu qəbildəndir.
Bir gün cinayət işlətmiş bir qadın cəzalandırılmalı olarkən, adlı-sanlı adamlar Peyğəmbərin yanına gəlib, hörmətli ailədən olduğu üçün onun bağışlanmasını istədilər. Lakin, Allahın hökmünü icra etməli olan Peyğəmbər bunu mümkünsüz sayıb, hüquqi cəzanı tətbiq etdi.
Onun bu radikallığını, müəyyən mənada Qanunun diktaturası da adlandırmaq olar.
10. Fəsadla mübarizə
İnsan zatən xeyir və şərə meylli olduğundan, fəsadla mübarizə siyasi rəhbərlər üçün vacib məsələdir. Hər hansı bir cəmiyyəti məhv etmək, onu öz soykökündən ayırmaq, ideoloji dayaqlarını sarsıtmaq, baş verən hadisələrə biganə və nəticədə maddi və mənəvi sərvətlərini istismar etmək üçün ən primitiv üsullardan olan Fəsad, tarix boyu ən böyük sivilizasiyaların tənəzzülünə səbəb olmuşdur. Vaxtilə uzaq Çindən İspaniyaya qədər bir məsafədə parlayan, oradan Şimali və Qərbi Avropaya ixrac edilən İslam mədəniyyətinin süqutunu da fəsad faktoru ilə izah etmək olar. Bu baxışla, bu gün İraqda, Əfqanıstanda və digər müsəlman ölkələrində, hətta Fələstinin qaçqın düşərgələrində belə yayılan fəsadların, pornoqrafik filmlərin, təbliğ olunan aktyor, müğənni və rəqqasələrin, yayımlanan televiziya kanallarının, İslam və Şərq mədəniyyəti ilə köklü ziddiyət təşkil edən teleserialların və daha nələrin arxasında gizlənən məxfi məqsədlər tam aydınlığı ilə aşkara çıxır.
Məhəmməd peyğəmbər (s) qayğıkeş və uzaqgörən bir rəhbər kimi, öz ümmətinin gələcək taleyi barədə götür-qoy etmiş, onu gözləyən problemləri proqnozlaşdırmışdır. O buyururdu: "Məndən sonra fitnələr zülmət gecə kimi ümmətimi bürüyəcək. O zaman səhər çağı mömin olanlar axşam kafir olacaqlar, axşam mömin olanlar isə səhər. İnsanlar öz dinlərini az və dəyərsiz olan dünyaya satacaqlar"58 .
Həm Avropa və həm də Şərq ölkələrinin təcrübəsində müşahidə olunan bir tendensiya mövcuddur: Var-dövlət artdıqda əxlaqi normalar və mənəvi dəyərlər arxa plana keçir. Bunu çox gözəl dərk edən Məhəmməd peyğəmbər (s) daim fəsada qarşı mübarizə aparır və getdikcə bu sahədəki diqqətini daha da artırırdı. Onun fikrincə, cəmiyyətdə rifah və ibadət paralel surətdə inkişaf etməli, rifah artdıqca ibadətə və mənəviyyata daha geniş yer verilməlidir. Şəri hökmlərin tədricilik məsələsini, qismən də olsa, bununla izah etmək olar. Belə ki, Ramazan ayı orucunun Bədr döyüşündən sonra, yəni hicrətin ikinci ilində59 , Bayram namazının həmin ilin axırlarında, bəzi hökmlərin daha sonra vacib buyurulması, zaman ötdükcə müstəhəb dua və namazların artması və s. bu qəbildəndir.
Məhəmməd peyğəmbərin (s) ifratçılığa qarşı fikirlərini də fəsadla mübarizə adlandırmaq olar. Bəzi qadınlar ona şikayət edərək, ərlərinin gecə-gündüz ibadətlə məşğul olmasını, ailə və məişət məsələlərinə soyuq yanaşmalarını deyərkən, hədsiz dərəcədə narahat olar, onları belə işlərdən çəkindirərdi. Gələcəkdə yəhudilərin fəsad törətmələrindən ehtiyatlanan Peyğəmbər (s) müsəlmanlara əmr edirdi ki, onlara xas paltarlar geyinməsinlər, onlardan seçilmək üçün saçlarını rəngləsinlər, ondan ayrıc ayırsınlar. Bütlərin törədə biləcəyi fəsadların qarşısını almaq və müsəlmanları bu cəhətdən sığortalamaq məqsədilə o, Məkkəni fəth etdikdən sonra bütün bütləri sındırıb parçaladı60 və heykəl düzəltməyi qadağan etdi61 .
11. Təlim-tərbiyə və kadr hazırlığı
Sözsüz ki, hər bir ictimai-siyasi hərəkat və bu hərakatın başçısı güclü kadrlara ehtiyaclıdır. Güclü kadrlar rəhbəri daha da gücləndirir, zəif kadrlar isə onu zəif və gücsüz edirlər. Siyasi rəhbər və ideoloqlar öz hərəkatları üçün güclü kadrlar hazırlamalı, bununla özlərinin siyasi arenadakı mövqelərini möhkəmlətməlidirlər.
Məhəmməd peyğəmbər (s) az bir zamanda elə şagirdlər yetişdirdi ki, hər biri bir qəhrəmanlıq dastanı yaratmış, tarixdə dərin izlər buraxmışdır.
Onun təlim-tərbiyə etdiyi Salman Farsi Xəlifə Ömər tərəfindən Mədinə şəhərinə vali təyin olunur. Öz valilərini qarşılamaq üçün şəhərin bayırına çıxan Mədinə camaatı qarşıdan saç-saqqalı ağarmış bir qocanın gəldiyini görürlər. Arıq bir at minmiş bu kişinin yükü bir süfrə və su kuzəsindən ibarət idi. Onun Salman olmamasına əmin olan mədinəlilər, ondan Salmanı görüb-görməməsini soruşdular62 .
Məhəmməd peyğəmbərin (s) digər şagirdi Əbuzər ömrünün sonuna qədər zalımlarla mübarizə apardı və nəhayət Rəbəzəyə (indiki Livan ərazisinə) sürgün edilib, orda da vəfat etdi63 .
Onun yetişdirdiyi şagirdlərdən daha birisi, Xüysəmə adlı qoca bir kişi bir gün onun yanına gəlib dedi: "Bədr döyüşü zamanı oğluma dedim ki, sən cavansan, öz qüvvəni Allahın razılığı olan digər yerlərdə də sərf edə bilərsən. Sən ailəmizin yanında qal, mənsə döyüşə gedim. O mənimlə razılaşmadı. Nəhayət püşk atmalı olduq. Püşk onun adına çıxdı. Getdi və şəhid oldu. İndi sizdən xahiş edirəm ki, dua edib, Allahdan mənin üçün də şəhadət diləyin"64 .
Məhəmməd peyğəmbər (s) cahillik dövründə ictimai və iqtisadi məhrumiyyətlərlə böyümüş, hətta ömrü boyu qul olmuş insanları belə 180 dərəcə dəyişib, azad, qorxmaz və mübariz insanlara çevirirdi. Bu yerdə tarixin ən böyük qul üsyanına başçılıq etmiş Spartakın sözlərini xatırlatmaq yerinə düşərdi. O deyir: "Mənim silahım və fiziki cəhətdən yüksək hazırlığa malik çoxsaylı canlı qüvvəm var idi. Lakin bu insanlar qul idi və təəssüf ki, belə qısa bir müddətdə onların beynindən Qul psixologiyasını çıxarmaq mümkün olmadı".
Peyğəmbərin təlim-tərbiyə etdiyi qullar isə heç bir zalıma tabe olmur, döyüşlərdən qaçmır və son anadək mübarizə aparırdılar. Efiopiyalı qara qul olan Bilal məhz belələrindəndir. Onun müsəlman olmasını bilib, əl-ayağı bağlı vəziyyətdə Hicazın yandırıcı günəşi altda qaynar qumun üzərinə uzadıb, sinəsinə böyük bir daş qoydular. Bu daş Bilalı isti qumlara sıxır, dərisini yandırıb, bədənini qovururdu. O isə dönmədən "Əhəd, əhəd!" yəni "Allah birdir!" –deyə pıçıldayırdı. Sonra onun ayaqlarını bağladılar. Əllərini də uzun bir iplə bağlayıb, ipin ucunu bir neçə nəfərə verdilər. Onlar var qüvvələri ilə qaçaraq, Bilalı arxalarınca sürüməyə başladılar. O isə özünün müqəddəs tövhid şüarını təkrarlamaqda idi65 .
Siyasi rəhbərlər güclü kadrlar hazırlamaqdan əlavə, öz yerləri üçün xüsusi kadr haqqında da düşünməlidirlər. Bu, uyğun hərəkatın gələcəyi üçün çox mühüm məsələdir. Məhəmməd peyğəmbərin (s) bu məqsədlə yetişdirdiyi kadr həzrət Əlidir (ə). Onun bu məqama Allah tərəfindən seçilməsinə rəğmən, bir müəllim kimi, Məhəmməd peyğəmbərin (s) rolunu inkar etmək olmaz. Əli (ə) on yaşından, yəni besətin başlanğıcından başlayaraq, həmişə öz əmisi oğlunun yanında olmuş, onun ən yaxın sirdaşı və ən nümunəvi şagirdi kimi tanınmışdır.
ÜÇÜNCÜ FƏSİL:
PERSONAL XÜSUSİYYƏTLƏR
Hər bir insanın müvəffəqiyyət qazanmasında onun psixoloji xarakterlərinin və fərdi xüsusiyyətlərinin rolu danılmazdır. Bu qısa arayışda Məhəmməd peyğəmbərin
Oxşar Xəbərlər:
İnformasiya
Qonaq qrupunda olanlar istifadəçilər bu xəbərə şərh əlavə edə bilməz.
Qonaq qrupunda olanlar istifadəçilər bu xəbərə şərh əlavə edə bilməz.
Şərhlər