Azərbaycan ədəbiyyatında İmam Hüseyn (ə) və Məhərrəmlik mövzusu |
Müəllif: Admin | Bölmə: Slide, Məqalələr | Vaxt: 16-11-2018, 00:46 | Şərh sayı: (4) | Baxılıb: 2894
Azərbaycan ədəbiyyatında İmam Hüseyn (ə) və Məhərrəmlik mövzusu
Azərbaycan xalqı həmişə Əhli-beyt imamlarına sevgi və ehtiram bəsləmiş, onlara Peyğəmbərin (s) təlimini yaşadan böyük bir məktəb kimi baxmışdır. Azərbaycan şairlərinin yaradıcılığında Əhli-beyt sevgisi əsas motivlərdən biri kimi diqqəti cəlb edir.Uzun əsrlər boyunca sənətkarlarımız imamları mədh etməyi özlərinə şərəf bilmiş, bu yolda bütün istedad və bacarıqlarını göstərməyə çalışmışlar.
Azərbaycan ədəbiyyatında Əhli-beyt sevgisinin güclü olmasının səbəblərindən biri ənənəvi məhərrəmlik mərasimləri ilə bağlıdır. Qədim dövrlərdən etibarən sovet hakimiyyəti qurulana kimi Azərbaycanın əksər bölgələrində əzadarlıq mövsümü böyük təntənə ilə qeyd edilirdi. Küçələrdə şəbih tamaşaları təşkil olunurdu. Şəbihlərin əsas məzmunu Kərbəla faciəsini təsvir edən növhə və mərsiyələrdən ibarət idi. Şairlər hər il məhərrəmlik mövsümünü yeni əsərlərlə qarşılamağa çalışırdılar. Təziyə məclisləri, şəbih tamaşaları həm də Əhli-beyt şairlərinin yarışma və rəqabət meydanı idi.
Azərbaycan xalqının Əhli-beytə, o cümlədən, İmam Hüseynə (s) sevgisini ilkin yazılı söz abidəmiz hesab edilən, yaranma tarixi etibarilə türk xalqlarının İslam dini ilə tanışlıq dövrünə uyğun gələn “Kitabi-Dədə Qorqud”da da görürük. Dastanın ilk səhifələrində Qorqud Dədə deyir:
Qılınc çaldı, din açdı Şahi-mərdan Əli görkli,
Əlinin oğulları, Peyğəmbər nəvalələri,
Kərbəla yazısında yezidilərin əlində şəhid oldu
Həsən ilə Hüseyn iki qardaş bilə görkli.
(Kitabi-Dədə Qorqud. Əsil və sadələşdirilmiş mətnlər. Bakı, 2004, səh. 21).
Azərbaycanın böyük oğlu, Şirvan ədəbi mühitinin yetirməsi, iki dəfə həccdə olmuş, İmam Əlinin (ə) Nəcəfdəki məzarını ziyarət edərək bunu “Töhfət əl-İraqeyn” poemasında nəzmə çəkmiş, Xorasana – İmam Rzanın (ə) ziyarətinə yola düşmüş, amma siyasi səbəblər üzündən geri qayıtmağa məcbur olmuş Xaqani Şirvani (1126-1199) öz zəmanəsinin ədalətsizliklərindən şikayət edərkən, özünü İmam Hüseynə (ə) bənzədir (fars dilindən tərcümə):
Mən zamanın Hüseyni, ləyaqətsiz insanlar mənim Yezidim və Şimrimdir,
Dövranım bütünlükdə aşuradır, Şirvan isə Kərbəladır.
(Xaqani Şirvaninin divanı, 1316 şəmsi, səh. 3).
Xaqaninin müasiri Fələki Şirvani (1108-1146) müqəddəs saydığı və and içdiyi dəyərlərin içində Kərbəla şəhidlərinin qanını və Əhli-beyt əsirlərinin göz yaşını da qeyd edir (fars dilindən tərcümə):
Peyğəmbərin məzarının nuruna, Əlinin şəhadət məkanının torpağına,
Kəbə evinin qara daşına, Zəmzəm bulağının suyuna,
Peyğəmbər Əhli-beytinin əsirlərinin göz yaşına,
10 məhərrəm şəhidlərinin pak qanına and olsun...
(Fələki Şirvaninin divanı (Tahiri Şəhabın redaktəsi ilə), Tehran, 1345 şəmsi, səh. 47).
“Dünya və axirətdə başımın tacı Hüseyndir” deyən Seyyid İmadəddin Nəsiminin ilk ədəbi təxəllüsü “Hüseyni” olmuşdur. Bu fakt onun həm seyidliyini, həm də Kərbəla məktəbinə nə qədər sıx bağlı olduğunu göstərir. Nəsimi yaradıcılığında İmam Hüseyn (ə) və Kərbəla məfhumları dəfələrlə və müxtəlif çalarlarda tərənnüm edilir:
Yenə Şahi-vilayətdən iki şəhzadə nur oldu,
Biri zəhrə riza verdi, birin dər-Kərbəla gördüm.
Gər bu gün burda susuzluqdan olursan sən şəhid,
Yarın onda həşr olursan ba Hüseyni-Kərbəla.
Nəsimi şəhadətin İmam Hüseyn (ə) zirvəsinə yüksəlməyin yolunu “kafir” adlandırdığı nəfsin istəklərinə yox deməkdə və öz ruhunu təmizləməkdə görür:
Kafəri nəfsin əlindən keçə görgil, ey könül,
Gər şəhid olmaq dilərsən çün Hüseyni-Kərbəla.
(İmadəddin Nəsimi. Əsərləri, Bakı-1973).
Klassik ədəbiyyatımızın korifeyi hesab edilən böyük Füzulini sözün həqiqi mənasında İmam Hüseyn (ə) aşiqi adandırmaq olar. Təsadüfi deyil ki, şair ömrünü Kərbəla şəhərində, İmam Hüseynin (ə) mübarək hərəmində xuddamlıq (xidmətkarlıq) etməklə keçirmişdir. O zamanlar elektrik enerjisi olmadığı üçün binalar, o cümlədən, ziyarətgahlar çıraq və şamlarla işıqlandırılırdı. Xüsusi xidmətçilər vardı ki, hər səhər çıraqları yandırar, yanacağa nəzarət edər, axşamlar işığı söndürərdilər. Füzulinin hərəmdəki vəzifəsi bu idi.
Görkəmli alim Mühəmməd Hirzəddin “Məraqid əl-məarif” (“Tanınmış şəxslərin məzarları”) kitabının ikinci cildində yazır ki, hicri XIV əsrin əvvəllərinə, yəni 130 il bundan əvvələ kimi Kərbəlada belə bir ənənə mövcud olmuşdur: hər axşam İmam Hüseyn (ə) hərəminin işıqlarını yandırmaq vaxtı çatanda xidmətçilər Füzulinin məqbərəsinə gedər, oradakı çıraqları yandırar, həmin çıraqlardan od götürüb hərəmə gələr və hərəmin çıraqlarını həmin odla alışdırarmışlar. Yəni Füzulinin özü rəhmətə getsə də, onun İmam Hüseyn (ə) hərəmindəki xidmətləri 300 ildən artıq müddət boyunca unudulmamışdır. O, sanki yenə də öz müqəddəs vəzifəsini yerinə yetirməyə davam etmişdir. Bu fakt dahi şairimizə Kərbəlada nə qədər böyük ehtiram göstərildiyini nümayiş etdirir.
(Mühəmməd Hirzəddin. Məraqid əl-məarif, Nəcəf-1971, 2-ci cild, səh. 179).
Füzulinin İmam Hüseynə (ə) sevgisini göstərən ən bariz nümunə, şübhəsiz ki, onun “Hədiqət əl-süəda” (“Xoşbəxtlər bağçası”) əsəridir. Şair azərbaycan dilində növbələşən nəzm və nəsr fotmasında qələmə aldığı bu əsərin yazılma səbəbini izah edərək bildirir ki, Kərbəla müsibətini əks etdirən kitablar ərəb və fars dilində olduğundan, sayları çox olan türk millətinin nümayəndələri bunları anlamaqdan məhrumdurlar. Şair özünə xitab edərək deyir: “Ey Kərbəla şahının nemət süfrəsinin yetirməsi olan Füzuli! Nola yeni bir üslub yaradıb, türkcə məqtəl yazasan ki, türkdilli fəsahət sahibləri bunu dinləməkdən faydalansınlar və məzmununu dərk etməkdə ərəblə əcəmdən ehtiyacsız olsunlar”.
(Məhəmməd Füzuli. Hədiqət əl-süəda. Bakı-1993, səh. 25).
“Hədiqət əl-süəda”nın son bölümünü təşkil edən məşhur “Mahi-mühərrəm oldu...” mərsiyəsi Füzulinin sonsuz kədərinin sözlə yaradılmış heykəli sayıla bilər:
Mahi-mühərrəm oldu, məsərrət həramdir,
Matəm bu gün şəriətə bir ehtiramdir...
Hər məddi-ah kim çəkilir Əhli-beyt üçün
Miftahi-babi-rövzeyi-darüs-səlamdir.
Şad olmasın bu vaqeədən şad olan könül!
Bir dəm məlalü qüssədən azad olan könül!
(Məhəmməd Füzuli. Hədiqət əl-süəda. Bakı-1993, səh. 312).
XIX əsrin birinci yarısında yaşayıb-yaratmış, həm klassik üslubda, həm də aşıqsayağı şeirlər qoşmuş iki sənətkar – Qarabağın Gülablı kəndinin yetirməsi Kərbəlayı Səfi Valeh və Aşıq Qənbər dost idilər. Aşıq Valeh İraq ziyarətinə yola düşür, qayıtdıqdan sonra Aşıq Qənbər ona belə bir məktub yazır:
Tapdınmı səadət, Valehi-dövran,
Gözəl yeri, xoş məkanı gördünmü?
Ziyarət etdinmi Nəcəf-əşrəfi,
Kərbəlayi-müəllanı gördünmü?
Yenə varmı onda xeyməvü xərgah,
Təşnələb Əhli-beyt, tamam bipənah.
Qan yaşını axıdırmı Zülcənah,
Dolanırmı o meydanı, gördünmü?
Aşıq Valeh ona bu şəkildə cavab verir:
Yetişdik Hüseynin barigahinə,
Səhrayi-Kərbəla padişahinə.
Həzrəti-Rəsulun busəgahinə
Xəncər vurulan məkanə yetişdim.
Gördüm bir yanında Əsğəri-nalan,
Qızıl qan içində, həlqində peykan,
Əhbəri-şəhzadə doğranıb şan-şan,
Zülm olunan o meydanə yetişdim.
(Firudin bəy Köçərli. Azərbaycan ədəbiyyatı, Bakı-1978, 1-ci cild, səh. 325-327).
XIX əsr ümumilikdə Azərbaycan ədəbiyyatının, o cümlədən, dini ədəbiyyatın yüksəliş dövrü sayıla bilər. Bu dövrdə yaşamış elə bir şair tapmaq çətindir ki, onun dini-əxlaqi məzmunlu əsərləri olmasın. Dini məzmunlu şeirlərin içində isə növhə və mərsiyə nümunələri say etibarilə üstünlük təşkil edirdi.
Xurşidbanu Natəvanın “Söylə Hüseynə, ey səba, Kərbübəlayə gəlməsin”, Abbasqulu ağa Qüdsinin “Kərbəla, saxlaginən nəşi-Əliəkbərimi”, Qasım bəy Zakirin “Dur ayağa, eyləmə xab, oğul – Quru yerdə yatma, yaralısan”, Mirzə Ələkbər Sabirin “Baxdı çün Əkbərinin nizədə Leyla üzünə”, Abdulla bəy Asinin “Mən Hüseyni-bikəsü biyarəm, ey Sultan Qeys”, Seyyid Əzim Şirvaninin “Xeymələrə, əmməcan, ləşkəri-üdvan gəlir”, Molla Əlimühəmməd Fənanın “Haris, öldürmə bizi, rəhm qılıb Davərə bax” misraları ilə başlayan növhələri xalq içində çox məşhur idi və təziyə məclislərində dillər əzbərinə çevrilmişdi.
Aşura hadisəsinə müraciət etmək ənənəsi şairlər arasında o qədər geniş yayılmışdı ki, yaradıcılığında ictimai-siyasi motivlər üstünlük təşkil edən Hüseyn Cavid, daha çox sevgi qəzəlləri və satiraları ilə tanınan Əliağa Vahid də bu mövzuda öz qələmlərini sınamışlar. Hüseyn Cavid farsca qısa həcmli bir növhəsində yazırdı (tərcümə):
Kərbəla padşahının adını еşidən kəs
Dərhal o əza məclisinə matəm saxlar,
Matəm məclisində başına döyər.
Həmin məclisdə şah ilə gəda arasında fərq olmaz.
Еy ürək, sən bir an da bu müsibətdən qafil olma,
Cəza günündə onun şəfaətindən başqa hеç bir mükafat yoxdur.
(Hüseyn Cavid. Əsərləri, Bakı-2005, 1-ci cild, səh. 120).
Əliağa Vahid isə
Şimri-dun ilə Hüseyn eşqin düşüb sevdasına,
Rey havasına biri, birsi bəla səhrasına.
beyti ilə başlayan növhədə Kərbəla şəhidlərini yad edirdi.
(Dahilərin göz yaşı. Mərsiyələr, Bakı-1990, səh. 109).
Hətta bəzi şairlər yalnız dini istiqamətdə ixtisaslaşmışdılar. Cənubi Azərbaycanda Əbülhəsən Raci, Molla Hüseyn Dəxil, Hacı Rza Sərraf, Dilriş Ərdəbili kimi sənətkarlar “İmam Hüseyn şairi” kimi tanınırdılar. Bu ənənəni Şimali Azərbaycanda davam etdirən şairlərin ən məşhuru – tarixən Azərbaycan şəhəri sayılan, Fazil Dərbəndi kimi qüdrətli din aliminin, Mirzə Kərim Şüayi kimi istedadlı şairin vətəni olan Dərbənddə yaşamış-yaratmış Qumri Dərbəndi sayılırdı. Qumrinin “Kənz əl-məsaib” məcmuəsi asan yadda qalan, rahat əzbərlənən və müxtəlif avazlara uyğun gələn növhələrdən ibarətdir.
Qeyd etmək yerinə düşər ki, bəzi şair və ədiblər Əhli-beytin müsibətləri haqqında müstəqil bədii əsərlər tərtib etmişlər. Bu qəbildən yuxarıda adı çəkilən Qumri Dərbəndinin “Kənz əl-məsaib”, A.A.Bakıxanov Qüdsinin “Riyaz əl-qüds”, Mir Möhsün Nəvvabın “Kənz əl-mihən”, “Bəhr əl-hüzən” və “Məzlumnamə”, Mirzə Əli Mühəmməd Fənanın “Cənnət əl-məva”, Molla Məhəmməd Naxçıvaninin “Səhab əl-dümu” məcmuələri xüsusi diqqətə layiqdir.
Firudin bəy Köçərli öz müasiri olan söz sənətkarlarının dini məzmunlu bədii irsi barədə yazırdı:
“Məlumdur ki, beş-on sənə bundan əqdəm artıq hörmət və şöhrətdə olan ancaq İmam Hüseyn müsibətinə dair növhə və mərsiyə yazan şairlər idi ki, onların kəlamı məscidlərdə, təkyələrdə oxunurdu və onlar öz kəlamlarını eşidib, xalqın tərifü tövsifi ilə sərəfraz olurdular və növhə yazmağa dəxi də artıq şövqmənd olub, bütün vaxtlarını və qüvveyi-şeriyyələrini bu yolda sərf edirdilər. On beş-iyirmi sənə bundan əqdəm Şuşa qələdə əli qələm tutan kəmsavad uşaqlar dəxi növhə yazmağa məşğul olub, hər birisi öz düzdüyü şeirə oxşayan kəlamları ilə iftixar edirdilər. Amma bu axır vaxtlarda növhə və mərsiyə mövsümü bir növ keçib və solub...”.
(Firudin bəy Köçərli. Azərbaycan ədəbiyyatı, Bakı-1981, 2-ci cild, səh. 326).
Həmin kitabda Firudun bəy Köçərli xalqımızın əzadarlıq mədəniyyətinin xarakteik cəhətlərini işıqlandıraraq yazır:
“Əgər iradü etiraf olunsa ki, kədər ilə səfa, qəm ilə sürur, yaş ilə nur bir yerdə ola bilməz, bunlar bir-biri ilə zidd olduğu halda uyuşmaz, onda deyə bilərik, bəli, İmam Hüseyn (ə) müsibətində bu feyz vardır. Bir yandan ağladır, bir yandan nuraniyyət bəxş edib şad qılır; bir yandan qəmləndirir, bir yandan qəmü qüssədən azad edir... Bu feyzü bərəkət, bu qeyri-adi halət və xüsusiyyət ancaq Seyyidüş-şühəda müsibətü əzasına müxtəsdir, ancaq mahi-mühərrəmdə tərtib olunan təziyələrdə hiss olunur”.
(Firudin bəy Köçərli. Azərbaycan ədəbiyyatı, Bakı-1981, 2-ci cild, səh. 355).
Azərbaycan mədəni mühitinin görkəmli nümayəndəsi, aktyor və sənətşünas Hüseynqulu Sarabski “Köhnə Bakı” əsərində sovet işğalından əvvəlki milli adət-ənənələrimiz, ayinlərimiz haqqında məlumat verir və təbii olaraq məhərrəmlik ənənəsindən də yan keçmir. Müəllif yazır:
“Məhərrəm ayının 1-dən 10-na qədər təkyələrdə və məscidlərdə gecələr saat 11-ə kimi cavan uşaqlar sıra ilə oturub avaz ilə mərsiyə deyib sinə vurardılar. Bir qədər keçəndən sonra... ayaq üstə dayanıb cuşi mərsiyə deyərdilər və sinə vurardılar. Sonra təkyənin və ya məcsidin yerinin xalça-palazlarını yığardılar. Camaat da dörd ətrafda oturardı, şəbeh göstərərdilər...
Bu cür şəbehlər keçmişdə Bakıda çox olardı. Belə ki, bir gecə Əliəkbər şəbehi, o biri gecə Qasim şəbehi, sonra müxtəlif şəbehlər göstərərdilər. Məhərrəmin onuncu günü 50-60 nəfər adam əyinlərinə qara paltar geyər, əllərinə yanar şam alıb məhəllə məscidlərinə şami-qəribana gedərdilər...”
(Hüseynqulu Sarabski. Köhnə Bakı, Bakı-1939, səh 98-101).
Əhli-beytə sonsuz məhəbbət yalnız şiə (cəfəri) məzhəbinə mənsub olan şairlərimizin deyil, əhli-sünnə əqidəli söz sənətkarlarımızın da əsərlərində aydın hiss olunur. Tarix boyunca Azərbaycan dini tolerantlığın məskəni olmuşdur. Əhli-sünnə məzhəbinə və müxtəlif təsəvvüf təriqətlərinə aid olan şairlərimiz Əhli-beyti, xüsusilə, Ali-əbanı dərin məhəbbətlə sevmiş, mühərrəmlik mövsümünə ehtiramla yanaşmışlar.
Bakıda xəlvətiyyə təriqətinin şeyxi Seyyid Yəhya Bakuvi ilə görüşüb onun müridi olmuş, mürşidinin göstərişi ilə Qarabağ, Bərdə, Gəncə torpaqlarında təriqəti yaymış, sonralar xəlvətiyyənin rövşəniyyə qolunu təsis etmiş Dədə Ömər Rövşəni Yezidə nifrət bəsləyir və onun adını mənfiliyin simvolu kimi işlədirdi:
Edən xoşnud pirini gümansız Bayezid olur,
Vəli xoşnud etməyən yəqin bil kim, Yezid olur.
XIX əsrdə yaşayıb-yaratmış Mir Həmzə Nigari nəqşbəndi təriqətinin sayılıb-seçilən mürşidlərindən idi. Nigarinin irihəcmli türkcə divanı onun eşq dünyasının ən gözəl tərcümanıdır. “Sülaleyi-tahirəyə can vermək – Miri Nigarinin səyadətidir” deyən şairin yaradıcılığında Kərbəla faciəsinin əks-sədası aşkar duyulmaqdadır:
Dəmadəm can yanar, ağlar gözüm, könlüm qılır əfğan,
Bəlakeşlər ki ol dəm sərgüzəşti-Kərbəla söylər.
Rəvayət təşnəgani-Kərbəladən qılma, ey ravi,
Yanarız atəşi-həsrətlə, zira dağdarız biz.
Şair mühərrəm ayı girincə İmam Hüseynin (ə) hörmətinə hər cür şadyanalığı kənara qoymağı və bu günləri Peyğəmbər nəslinə layiq bir ehtiramla, hüzn içində yaşamağı tövsiyə edirdi:
Qatarın sövq et, ey mütrüb diyari-qeyrə, zira kim
Bəla dəştində matəmdari-şahi-Kərbəlayız biz.
Nigari məzhəbi məsələlərdə nə qədər barışdırıcı mövqe tutsa da, Əhli-beytə düşmən olan qruplara qarşı nifrətini gizlətmirdi:
Siz Yezidi, siz pəlidi, biz Hüseyni, biz şəhidi,
Siz bütlani, biz həqqani, siz bir tərəf, biz bir tərəf!
Siz qatili-ali-Zəhra, biz matəmdari-Mustafa,
Siz Şimrani, biz hüznani, siz bir tərəf, biz bir tərəf!
(Nigari. Divan (Azmi Bilginin redaktəsi ilə), İstanbul, 2011).
Şairlərimiz aşura qiyamının qəhrəmanlarını və hədəflərini tərənnüm etməklə yanaşı, bundan sui-istifadə edən qüvvələri, məhərrəmliklə bağlı xalq içində kök salmış bəzi xurafatları da ciddi şəkildə tənqid edirdilər. XIX əsr ədəbiyyatımızın hərəkətverici qüvvəsi olan Seyyid Əzim Şirvani aşura günü xəncər vurub baş yaran mövhumatçıları tənqid atəşinə tuturdu:
Belə fətvanı görək verdi bizə hansı imam?
Ya ki onlar özü də etdi bu əmrə iqdam?
Bədənin zəhməti gər şər’də olmazsa həram,
Biz də başlar çapıban cari edək qan, əxəvi!
Heç eşitdinmi çapıb başın İmami-Cəfər?
Ya ki Musiyyi-Riza, Əsgəriyi-xəstəciyər?
Bizdən onlar məgər öz cəddini az istərlər?
Niyə bəs vermədilər bu işə fərman, əxəvi?
Bu yəqinimdir, əgər olsa özü zində imam,
Hökm edər: çapma başın, nəhydi bu feli-həram!
Yenə hər il çapacaq başını bu qövmi-avam,
Demə kim, tərki-təbiət olar asan, əxəvi!
(Seyyid Əzim Şirvani. Əsərləri, 2-ci cild, Bakı-1969, səh. 38).
Oxşar Xəbərlər:
İnformasiya
Qonaq qrupunda olanlar istifadəçilər bu xəbərə şərh əlavə edə bilməz.
Qonaq qrupunda olanlar istifadəçilər bu xəbərə şərh əlavə edə bilməz.
Şərhlər